Абдыкерим Муратов

Чыңгыз Айтматовдун тагдыры, таржымалы XX жүз жылдыктагы совет адабиятынын курамында турган орус жазуучуларынын өмүр баяны жана чыгармачылыгы менен тагыз байланышта болду. Жазуучунун орус совет жазуучулары тууралуу ойлорун, пикирлерин топтоп чыктык. Бул тууралуу 13 фактыны сунуштайбыз.

Чыңгыз Айтматовдун жазуучу катары калыптануусунда, дүйнөгө таанылуусунда классикалык орус адабиятынын, XIX кылымдагы орус жазуучуларынын орду өлчөөсүз чоң болгон.

Бекмурат Кумар уулу өлгөндө кадимки Шабдан баатыр "эми Манас чындап өлдү" деген экен. Ошол жарчы, төкмө, санжырачы, манасчы тууралуу бизге жеткен маалыматтар өтө аз.

Айтматов ааламдык алкактагы жазуучу экени тангыс нерсе. Башкалар Айтматовду бөтөн улуттун өкүлү катары таанып, чыгармачылыгына баа берип бүтпөй келет. Ал эми ирегелеш жашаган элдин бири өзбек боордоштордун өз жазуучусуна айланды.

Бир убакта Ала-Тоо жеринен Анадолуга ат минип кеткен түрк боордоштор кыргыз жазуучуну өзгөчө кабылдап, пир туткан.

Кытай — Чыгыш жана Борбордук Азияда жайгашкан расмий Кытай эл республикасы (КЭР) деп аталган мамлекет. Ал өлкөдөгү кыргыздар мамлекеттин аталышын "Жуңго" ("Ортодогу мамлекет"), кытай калкын "хунзулар" деп аташат.

Ар бир адам өткөн күндөрүн эстеп, жакшы учурларын сагынып, айрым окуяларды жадынан чыгарбай жат алып, кээ бир адамдардын жүрүш-турушун күнү-күнкүсүндөй мээсинин бир бурчунда сактап жүрөт.

Чыңгыз Айтматовдун кичи мекени болгон Шекер айылы жана жалпы эле Талас өрөөнү чоң дүйнө менен темир жол аркылуу ушул Маймак бекети аркылуу байланышат. Ал жерден поезддер Чыгыштан Батышка, Батыштан Чыгышка тынымсыз өтүп тургандай, адамдардын тагдырлары да Чыгыштан Батышка, Батыштан Чыгышка ташылып турган. Ошолордун ичинде Чыңгыз Айтматов да болгон.

Чыңгыз Айтматовдун "Жамийла" повести жарык көргөндө аны француз тилине которуп, дүйнөлүк маданияттын чордону болгон Париж шаарынан "сүйүү тууралуу дүйнөдөгү эң сонун баян" деп кыйкырып, аталган чыгарманы жалпы адамзатка окуп чыгуу үчүн сунуш кылган жана кыргыз жазуучусун эл аралык деңгээлге алып чыккан Луи Арагон болгон.

Кыргызстандын экинчи борбору катары расмий макамга ээ болгон Ош шаары — Чыңгыз Айтматовдун тагдырында өзгөчө мааниге ээ калаа. Мына ошол шаарга жазуучунун тагдыры бир нече жолу байланган, ал тууралуу 10 фактыны сунуштайбыз.

Талас өрөөнүнүн батыш жагында жайгашкан Шекер айылы Кыргызстандын башка көптөгөн кыштактарынан эч кандай айырмасы деле жок сыяктанат: үйлөрдөн башталган дөңсөөлөр, адыр-жондор, андан ары тоолор, андан ары асман мелжиген аскалар.

"Баатырдын атын алыстан ук, жанына келсең бир киши" дегендей, биз чыгармаларын окуп жүргөн, дүйнөгө аты таанымал Айтматов да жанына келсең, жакын билген адамдардан уксаң жөпжөнөкөй бир киши болуп чыга келет.

Коммунисттик партия жана совет өкмөтү үчүн жан дили менен кызмат кылган Төрөкул Айтматовдун жары өмүрүн бүт бойдон күйөөсүн күтүү менен өткөрдү. Ошол эле учурда ал турмуштун оор запкысын көтөрүп, беш баланы төрөп, эки уул, эки кызды бапестеп өстүрүп, тун уулу Чыңгызды жалпы адамзаттын баласы катары тарбиялап берди.

Төрөкул Айтматов коммунисттик партия жана совет өкмөтү үчүн жан дили менен кызмат кылып, сый ордуна үй мүлкү конфискациялануу менен өлүм жазасына тартылган. Ал кыргыз өкмөтүнүн эң жогорку эшалонундогу алгачкы мамлекеттик кызматкери катары да өз убагында баасын ала алган эмес. Атүгүл анын сөөгү кайда көмүлгөнү да 43 жыл бою белгисиз болуп келген.

Ала-Тоо жергесине, анын борбору Фрунзе шаарына, кереметтүү Ысык-Көлгө бир учурда дүйнөлүк атактуу адамдардын бирдей келиши тарыхта 1986-жылдын 13-17-октябрында өткөн "Ысык-Көл форуму" деп аталган иш-чарага чейин да, андан кийин да мынчалык масштабда болгон эмес.