Абдыкерим Муратов

Сооронбай Жусуевдин "Курманжан датка" романы — акындын өмүр жолундагы гана эмес, жалпы кыргыз адабиятындагы көрүнүктүү чыгармалардын бири.

"Манас" эпосундагы каармандардын ичинде жайма көкүл жаш Айдар айырмаланып турат. Ал эпизоддук каарман болгону менен кыргыз эли азыркы күнгө чейин чакырууга жиберген жигиттерге карата "жайма көкүл жаш Айдарча чаап барып келе кал" деген сыяктуу сөздөрдү пайдаланат.

Учурда Баткен облусундагы кыргыз-тажик чек арасынын аймагында чыккан чатактан кийинки абал көптөрдүн көз алдында турат. Борбор Азия республикаларынын ортосундагы мындай кырдаал туруктуулук, өнүгүү алып келбеси турган иш.

Манас анда Манас атка коно элек, Чоңжинди деген ат алып жүргөн кезде атасы анын тарбиясыз болуп калганын түшүнүп, Ошпур деген койчуга кайра тарбиялоо үчүн берет.

Акбалта — "Манас" эпосундагы акылман, эл эркиндигин баарынан жогору койгон, билимдүү, эмгекчил каарман. Ал аябай чоң киши болгондуктан "Балта дөө" деп да айтышат жана "акылга дыйкан Акбалта" деген сыпаттоо коштоп жүрөт.

Сыргак — "Манас" эпосундагы Манас, Алмамбет, Чубак менен катарлаш айтылган баатырлардын бири. Эпостун дээрлик бардык варианттарында аны Манастын жанында жүргөн баатыр жигит катары көрөбүз жана ага "эр", "сырттан" деген эпитеттер кошо айтылат.

Чубак — "Манас" эпосундагы кырк чоронун бири, жоого каршы тартынбай барган, Манас баатырга эчен жолу намыс алып берген каарман. Анын бүтүндөй жашоосу, эрдиги Манас үчүн, кыргыздардын эркиндиги үчүн арналган. Азыркы күнгө чейин эл арасында "Манастан Чубак кем бекен", "Жоону сайса ким сайды, аты калды Манаска" деген ылакап сөздөр айтылып келет.

Алмамбет — "Манас" эпосундагы башкы каармандардын бири, ал Манас баатырдын оң колу, согуш тактикасын мыкты өздөштүргөн көрүнүктүү кол башчы, чыгармада трагедиялуу тагдырдагы инсан. Азыркы күнгө чейин кыргыз элинде балдарга Алмамбет деген аттар коюлуп, достуктун символу катары ардакталып келет.

Кошой — "Манас" эпосундагы эл абдан күтүү менен кабыл алган каармандардын бири. Анын аты азыркы күнгө чейин кыргыз жерин тайманбас коргоочу, баатырды тарбиялаган акылман насаатчы, далысы жерге тийбеген балбан катары калк ичинде даңазаланып келет.

"Манас" эпосундагы каармандардын бири Бакай азыркы күнгө чейин акылмандыктын өрнөгү, даанышмандыктын үлгүсү катары атадан-балага, муундан-муунга, доордон-доорго мурасталып айтылып келет.

"Манас" эпосу кыргыз рухунун туу чокусу катары кылымдар бою оозеки айтылып келет. Башкы каарманы Манас өз улутун эркиндикке чыгарып, элди тышкы жана ички душмандардан коргоп, азат кыргыз дөөлөтүн мамлекет катары түптөйт.

"Манас" эпосунда "үзүлгөндү улаган, чачылганды жыйнаган" Каныкей Манас баатырдын жары гана эмес, сулуулуктун, уздуктун, акылмандыктын символу катары кыргыз кыйырында кылымдар бою аялзатына идеал катары жашап келет.

Чыңгыз Айтматовдун тагдыры, таржымалы XX жүз жылдыктагы совет адабиятынын курамында турган орус жазуучуларынын өмүр баяны жана чыгармачылыгы менен тагыз байланышта болду. Жазуучунун орус совет жазуучулары тууралуу ойлорун, пикирлерин топтоп чыктык. Бул тууралуу 13 фактыны сунуштайбыз.

Чыңгыз Айтматовдун жазуучу катары калыптануусунда, дүйнөгө таанылуусунда классикалык орус адабиятынын, XIX кылымдагы орус жазуучуларынын орду өлчөөсүз чоң болгон.

Бекмурат Кумар уулу өлгөндө кадимки Шабдан баатыр "эми Манас чындап өлдү" деген экен. Ошол жарчы, төкмө, санжырачы, манасчы тууралуу бизге жеткен маалыматтар өтө аз.