ТИМ жетекчисинен кызыктуу көп нерселерди сурасак болор эле, бирок коронакризис биздин бул маегибизге кедергисин тийгизди. Министр менен алгачкы баарлашуубуз эпидемия менен күрөшүүдөгү дипломаттардын ролуна арналды. Ошентсе да башка урунттуу маселелер боюнча дагы Айдарбековдун пикирин тыңдадык.
— Пандемия шартында, анан да күздө илдеттин экинчи эпкини келери боюнча божомолдорду эске ала турган болсок, чет жерлерде парламенттик шайлоо өткөрүү кандай пландалууда?
— Өлкө тышындагы 42 шайлоо тилкесин түзүү маселеси макулдашылды. Ошондой эле КРдин Италия жана Францияда ачылган элчиликтериндеги эки тилкени бекитүү пландалууда. Пандемия шартында, албетте, шайлоочулардын да, шайлоо комиссиясынын мүчөлөрүнүн да коопсуздугун камсыздоо үчүн тийиштүү болгон бардык чаралар көрүлөт.
Чоң атасы атууга кеткен. Министр Чыңгыз Айдарбеков тууралуу 8 факты
— Пандемия башталгандан тарта ТИМ эмне менен алек? COVID-19 менен болгон күрөштө эмнеге жетише алдыңыздар?
— Мындай кыйын кезде министрлик өз мүмкүнчүлүктөрүнө жараша күчөтүлгөн режимде эмгектенүүдө. Борбордук аппараттын кызматкерлеринин жана чет өлкөлөрдөгү дипломаттардын чакан тобу бардык багыттар боюнча үзгүлтүксүз иш алып барууда. Президенттин, өкмөттүн аппараттары менен министрликтердин эриш-аркак аракеттенүүсү так түзүлгөн.
Эбегейсиз иш аткарылды, баарынан ийне-жибине дейре кеп кыла албайбыз, бул — абдан көлөмдүү маалымат. Кырдаалды жалпылай сүрөттөөгө аракет кылайын.
Биз жаңы нерсеге туш болдук, өзгөчө бир маселелерге тереңден сүңгүү зарылдыгы жаралды. ТИМде жаңы — медициналык дипломатия багыты пайда болду. Борбордук аппараттын жана чет жердеги мекемелердин кызматкерлери медициналык жабдуу, дары-дармек, жеке коргонуу каражаттарын сатып алууга жардамдашып жатат. Министрлик жана биздин элчиликтер күнү-түнү ушундай иштер менен алек болууда. Ар кыл өлкөлөр менен сүйлөшүүлөрдү көп жүргүздүк. Анан калса, иштин баары чукул режимде, чындыгында өрт өчүргүчтөрдөй эле иштедик. Мындан сырткары, өлкө социалдык жактан маанилүү товарларга муктаж болду, азык-түлүк коопсуздугу маселеси өтө курч турду.
Өкмөттө эң көп жана эң аз айлык алган министрлер. Тизме
— Канча көлөмдө гуманитардык жардамды ала алдык?
— Биз адегенде ПЦР жана экспресс-тесттер, реагент жана жеке коргонуу каражаттары менен камсыздоого аракет кылдык. Аны менен катар эле өлкөнүн керектөөсүнө жараша гуманитардык жана башка жардамдарды тартуу жөнүндө сүйлөшүүлөрдү жүргүздүк.
Гуманитардык жардам иретинде 73 миң экспресс-тест (Кытай — 64 миң, Япония — 2 миң, КР ардактуу атуулу — 500, ПРООН — 6,5 миң даана), ошондой эле Россия — 110 миң, Кытай — 100 миң, Өзбекстан — 50 миң, Түркия — 20 миң, Түштүк Корея — 26,9 миң, Ислам өнүктүрүү банкы — 30,4 миң, ПРООН — 6,5 миң, жалпы 303 миңден жогору ПЦР-тест алынды.
Жеке коргонуу каражаттарынан: 1,61 миллиондон ашуун бир жолку пайдаланылчу бет кап, 333 миңден ашык көп ирет пайдаланылчу респиратордук бет кап (фильтрлүү), 86 миңден жогору атайын коргонуучу бет каптар, 85 миң чакты коргоочу комбинезон, миллиондон ашуун медициналык мээлей, 8,5 миң литрдин тегерегиндеги дезинфекциялоочу каражат (антисептик, санитайзер жана башка медициналык багыттагы препараттар түрүндө), 364төн ашуун кычкылтек концентратору, 220 чакты жасалма дем алдыруучу аппарат, 3,5 миллиондон өйдө шприц келди. Биз досторубузга жана өнөктөштөрүбүзгө чын дилден ыраазычылык билдиребиз.
— Биз билгенден Россия дагы бир топ жардам бериптир...
— Сооронбай Жээнбеков менен Владимир Путиндин макулдашуусуна ылайык Кыргызстанга Роспотребнадзордун делегациясы келген, ал түгүл биздин өлкө коронавирусту аныктоо үчүн 30 миң ПЦР-тестти жардамга алды.
РФтин субъектилери Чечен Республикасы менен Башкортостан жардамга кол сунууну чечишти. Аны менен катар 21 жана 23-июлда Бишкекке Россиянын Коргоо министрлигинин атайын борту менен медиктер, дары-дармек жана атайын жабдуулар келип түштү. Россиянын Өзгөчө кырдаалдар министрлиги да жабдуулар менен бирге адистердин тобун жөнөткөн. Россия тарабынан COVID-19га каршы күрөш убагында берилип жаткан жардамдар кайтарымсыз экенин белгилеп кетүү маанилүү. Бул биздин союздаштык мамилени жана стратегиялык өнөктөштүктү дагы бир ирет айгинелейт.
Тышкы иштер министри Айдарбеков коронавирустан айыкканын билдирди
— ТИМ жетекчилигине дайындалган жылы чет жактарга көп чыктыңыз. Алардын жыйынтыктарын билсек болобу?
— Бардык жолугушуу, сүйлөшүү, иш сапар, форумдардын катышкан тараптардын ар бири үчүн анык бир максаты бар. Мамлекет башчылары, өкмөттөр, парламенттер, ведомстволор деңгээлиндеги жолугушуулардын ЖМКда чагылдырылган бөлүгү көрүнгөн гана жагы болуп саналат. Ал эми даярдык көрүү, көп сандагы эксперттик жолугушуулар көмүскөдө калат.
Кызыкдар тараптардын тиешелүү органдарынын күжүрмөн ишинин натыйжасында, алардын аракети менен жеткирилген компромисс жана консенсустун негизинде гана иш сапарлар жана жыйынтыктоочу келишимдер бекитилет.
Эки жана көп тараптуу мамилелерди түзүү комплекстик ыкманы, ачык, билинбеген, өзгөчө, потенциалдуу терс жана оң факторлорду бир убакта эсепке алууну талап кылат. Тышкы саясий ведомстволор эл аралык мамилелердин күрөө тамырлуу системасынын маанилүү бөлүгү болуп саналат.
— Сиздер өлкө жетекчилиги менен алдыдагы сапарларды талкуулайсыздарбы?
— Ар бир иш сапарым боюнча президент жана премьер-министр менен макулдашылат. Мен жарандар менен жүргүзүлчү маалымдоо-түшүндүрүү иштерине айрыкча көңүл бурам. Балким, бардык сүйлөшүүлөр, иш сапарларымды активдүү жана толук чагылдыруудан улам мага чейинки министрлерге караганда сыртка көп чыккандай сезилип жаткандыр, бирок андай эмес. Айтмакчы, ушул темага өзүнчө талдоо жүргүзүлгөн. Чет өлкөгө болгон сапарларымдын саны боюнча европалык жана башка мамлекеттер тургай, КМШ өлкөлөрүндөгү кесиптештериме салыштырмалуу ортоңку саптарда турам.
Кыргызстан БУУ трибунасынан дүйнөгө чакырык таштады
— Тышкы иштер министрлигин аркалаганыңыздан бери өлкө үчүн эң баалуу жетишкендиктерден үчтү атай өтсөңүз.
— Дароо тактагым келет. Терең көз карашым боюнча тышкы саясаттын ички саясаттын логикалык уландысы катары так ориентирлери, милдет, максаттары бар. Алар алдын ала иштелип чыгып жана макулдашылат. Кыргызстандын тышкы саясатын президент аныктайт. Дипломатияда ар бир нюансты көз жаздымда калтырбоо керек. Ошондуктан чечимдерди салмактап, терең ойлонуп кабыл алуу маанилүү.
ТИМ менен президенттин, өкмөттүн, Жогорку Кеңештин аппараттарынын ортосунда жөнгө салынган ишти абдан канааттануу менен белгилейм. Бардык мамлекеттик мекемелер менен өз ара тыгыз аракеттенүү байкалат. Кесиптештеримдин кесипкөйлүгү, биримдиги, берилип иштегени ушундай жыйынтыктарга жеткирип отурат.
Иш башында эле дипломаттардын квалификациясын, билим деңгээлин жогорулатып жана тажрыйбасын арттырууга басым жасадым. Кадр тандоонун укуктук-ченемдик базасын толуктап чыгып, так жана ачык процедураларын киргиздик. Жаш адистер үчүн көп баскычтуу, атаандаштык тартиптеги ачык сынак бекитилген. Кынтыксыз даярдыгы жана чет тилдерин билген жаштардын арасында ТИМ системасына болгон кызыгуу күч экени байкалат.
Былтыр биздин иштин маанилүү жыйынтыгы —– Кыргыз Республикасынын тышкы саясатынын концепциясынын кабыл алынганы болду. Ага абдан кылдат даярдык жүргөн.
Аткаминерлердин аккаунтуна эмне кызыктар жарыяланат? Рейтинг
— Дүйнөдө ааламдашуу, либерализмдин солгундоо жана дүйнөдөгү экономикалык каатчылык шартында КРдин тышкы саясатын кандай көрүп турасыз?
— Харуки Муракаминин чыгармаларынын биринде: "Бороон акыры токтойт, анан ага кантип туруштук бергениң да эстен чыгып кетет. Сен анын чындап бүткөнүнө деле так ынана албайсың. Бирок талашсыз бир нерсе бар: бороонго туруштук бере алган соң сен ал башталганга чейинки адам бойдон калбайсың. Анын толук маңызы мына ушунда болгон". Жогоруда белгилегендей, тышкы саясатта биз мамлекеттик кызыкчылыкты бийик коёбуз. Эл аралык мамилелердин ар бир субъектисинин өз күн тартиби, милдет жана максаттары бар.
Максат жана милдеттеринен пайдаланып, экинчи тараптын ушундай эле жактарын эске алып, өз дараметин жана мүмкүнчүлүктөрүн өлчөө менен биз ыкмаларын иштеп чыгып, тийиштүү кадамдарды ырааттуулук менен ишке ашырабыз.
— Кыргызстан менен Казакстандын мамилесинин солгундашына көбүнесе кошуна мамлекеттин ЕАЭБ мейкиндигинде өз бизнесинин кызыкчылыгын сүрөмөлөгөнү себеп болууда. Бул маселени чечүүдө өлкөнүн стратегиясы кандай? Өндүрүш жана соода тармактарын бөлүшүп алуу боюнча макулдашууга чындап эле болбойбу?
— Биринчи кезекте Казакстан менен бир туугандык, достук жана коңшулук жылуу мамилебиз болгонун жана бар экенин баса белгилегим келет.
Сиздерге белгилүү болгондой, ЕАЭБ — бул 183 миллиондон ашуун калкы бар рынок. Анда товар, кызмат көрсөтүү, капитал жана жумушчу күчүн эркин айлантуу камсыздалууга тийиш. Ар бир өлкөнүн интеграциялык бирикмеден өз ордун таап жана ээлөө тилеги да табигый көрүнүш.
Бул өңүттө адилеттүү атаандаштык — кыйла табигый процесс жана бул улуттук экономикалардын кыймылдаткычы катары кызмат кылат. Аталган биримдик өнүгүүдө, бекемдөөдө. Ошону менен катар ага мүчө мамлекеттер өз өндүрүшүн өбөлгөлөөгө умтулууда.
ЕАЭБде тоскоол жараткан жагдайларды жоюунун өз механизми бар, Кыргызстан андан активдүү пайдаланып келет. Жакында эле бул уюмга мүчө мамлекеттердин чек аралары аркылуу товар алып өтүүдөгү талаш маселелерди жана эки ача пикирлерди жөнгө салуу үчүн ыкчам комитет (жогорку деңгээлдеги жумушчу топ) түзүү чечими кабыл алынды.
— Япондуктар сылыктыгы жана уюшкандыгы, немистер убакытка тактыгы жана тыкандыгы менен белгилүү. Кыргызстандыктардын таанылуусуна кайсы сапаттар көмөкчү боло алмак?
— Калкыбыз байыркы тарыхка ээ экени талашсыз. Көптөгөн тарыхый летопистерде, Чыгыш менен Батыштан келген саякатчылардын жазууларында маалымдалгандай, кыргыздар баатырдыгы, эр жүрөктүүлүгү, эркиндикти сүйгөнү, өзүнүн улуттук ынтымагынын баркын баалай билгени менен айырмаланат.
Соңку жана заманбап тарыхта, ошондой эле COVID-19 пандемиясынын оор маалында эл биримдигин, бири-бирине кол суна билерин, кан-жанын аябастыгын, ыктыярдуулугун ачык көрсөтө алды. Менимче, булар бизди баарынан артык мүнөздөйт.
Ким эле, ким болду? Өкмөт мүчөлөрүнүн кандай билими бар
— Кыргызстандын эл аралык аренада аброю кандай?
— Өлкөнүн реалдуу демократияны, укуктук мамлекеттин принциптерин, социалдык-экономикалык, маалыматтык-технологиялык модернизациясын илгерилетчү жагымдуу аброю бар. Ошону менен бирге эле кыргыздардын сакталып калган улуттук бөтөнчөлүгү, атап айтканда, биздин салт-санаа, маданият, дүйнө таанымы да маанилүү.
— Жергиликтүү тажрыйбалуу дипломат кыргыздар башка тилдерде да так сүйлөрүн, анткени буга өткөн турмушундагы көчмөн турмуш түрткү болгонун айтат. Көчмөндөр жаңы шарттарга тез көнүп кетүүгө аргасыз болгон экен. Буга макулсузбу?
— Кыргызстан эли абдан таланттуу жана бөтөнчө келет. Башка тилдерде сүйлөө жаатында дасыккан дипломатка кошулбай коё албайм.
