Бул адамдын айтканын дини, тили башкалар тилмечсиз түшүнүшкөн. Ал — атактуу манасчы, бүркүтчү — Саякбай Каралаев.
Бүгүн Sputnik Кыргызстан окурмандарга сакадай бою сары алтын, "ХХ кылымдын Гомери" Каралаев туурасында 15 фактыны сунуштайт.
Улуу, эпик манасчы Саякбай Каралаев 1894-жылы Ысык-Көлдүн Тоң районунун Ак-Өлөң айылында туулган. Ал эми чыгармачылыгы түшүндө аян берүү, арбак дааруу аркылуу башталган деп айтып келишет.
1925-жылдан тарта калың эл уга баштаган. Ал "Манасты" эл алдында толук түрүндө 1925-жылдан тартып айта баштаган, 1935–54-жылдары филармонияда артист болуп иштеген. Саякбайдан жазылып алынган "Манас" бөлүгүнүн тексти 83 миң 830 ыр сабын түзгөн. Мындан башка да "Семетей", "Сейтек" бөлүмдөрү, алардын уландысы катары Кенендин, анын уулдары Алымсарык, Кулансарыктын окуялары да кагазга түшүрүлгөн. Саякбайдан жазылып алынган эпостун текстинин бардыгы 500 миң 553 сап ырдан турат да, колдо бар варианттардын эң көлөмдүүсү. "Манас" дүйнөдөгү белгилүү эпостордон эң көлөмдүүсү болсо, Саякбайдын варианты ошол "Манастын” эң көлөмдүүсү. Бул маалыматтар Кыргыз адабияты боюнча энциклопедияга киргизилген.
"Манасты" 23 күнгө чейин айткан. Бул туурасында депутат жана акын Каныбек Иманалиев төмөнкүчө эскерген:
Саякбай бир берген маегинде "өмүрүмдө бир жолу ырахат алдым. Манасты толук айтып, 23 күн Солтон-Сарыда жүрдүм" деген. Тамагын эртең менен сары май менен майлап алып, чарчаганда эс алып, 23 күн Манас айткан. 500 миң 553 сап деген да туура эмес. Эң узак айтканы 1,5 миллион сап.
Бул же дин эмес, же искусство эмес, же оору эмес, же илим эмес, укмуш дүйнө. Бул нерсени жөн гана акыл менен, жүрөк менен сезиш керек".
Окумуштуулардын айтымында, адамдын мээсине 70 миңге чукул маалымат сакталса, ал эми Саякбай алп 1,5 миллион сапты жатка айткан.
Үч жыл жазылган "Манас". 1958-жылдын аягынан баштап, 1961-жылдын кеч күзүндө чейин 45 миң метр тасма толгон "Манас" (Семетей, Сейтекти кошуп) жазылган.
Чубак менен Сыргак. Ой-туюмунан тарта канына чейин Манасты сиңирген Саякбай уулдарына да өзүнө жакын болгон эпостогу ээрчишкен баатырлар Чубак менен Сыргактын ысымын ыйгарган. Каралаевдин эки уулу жана төрт кызы болгон.
Залкарлар залкар жөнүндө. "Эгер менден өз элиңдин улуу адамдарынан кимди билесиң деп сураса, биринчи кылып Саякбай Каралаевди айтар элем", — деген Чыңгыз Айтматов.
"Көйрөңкара", "Боз жигит", "Күлдүбадам". Бүркүтчү Саякбай Каралаев. Улуу манасчынын жан дилин берген дагы бир сүйүктүү иши – бүркүтчүлүгү болуптур. Ал бүркүтүн шаарда кармай албагандыктан, көлдөгү туугандарына бактырганын айтышат. Ал Манас айтып, шаардагы иштерин аяктап калганда, дароо кушуна жөнөп, бир нече күндөп тоо аралап ууга чыгып кетчү экен.
"Түндө Бүркүтүм түшүмө кирди, мени сагынып жатса керек, кырааным десе" деп бир айлап Тоңго кетип калчу экен.
Кийин алп манасчы дүйнөдөн кайтканда ошо акыркы бүркүтү Карачолок көктө учуп, "Киллак-Киллак" деп жетимсиреп, бир канча жолу айылдын үстүн айланып ээсин издеп, анан кайдадыр кайып болуп кеткенин окумуштуу Азиз Салиев эскерген экен.
Котормосуз арбаган касиет. 1983-жылы Чыңгыз Айтматовго Лениндик сыйлык тапшырылат. Саякбай Каралаев адаттагыдай төгүп жаткан учурда белгилүү музыка изилдөөчү Орлов да катышып отурат. Ал "Кандай сонун инструментовка! Укмуш!", — дейт тамшана. Жанында отурган окумуштуу Азиз Салиев басыңкы үн менен орус тилине которуп баштайт. Анда музыка адиси "Кечиресиз, андан көрө бул укмуш инструментовканы угайынчы", — деген экен.
Иосиф Сталин таасирленген. "Кызыл Кыргызстан" гезити 1945-жылы 30-октябрдагы санына декада учурунда буркан-шаркан түшүп айтылган "Манасты" уккан Сталин Каралаевдин талантына таң бергенин жазган.
Ауэзовду ыйлатканда. Эпосту жаздырып жаткан учурда Саякбай Каралаев Каныкейдин жомогун жүрөк титирете айтат. Муну уккан казактын улуу жазуучусу Ауэзов көз жашын токтото албай, кадимкидей ыйлап "Сен бул дүйнөдөн көчсөң, адамзат теңдешсиз реликвиясын жоготот" деген экен. Кийинчерээк ал "ХХ кылымдын Гомери", "могикандардын акыркысы" деп атайт. Азыр бул сөз жүрөгүндө Манастын духу бар ар бир кыргыз баласынын жанында сакталып жүрөт.
Чүкөдөй болгон абышка кантип алп Саякбайга айланган. Скульптор Тургунбай Садыков манасчынын элесин түшүрүү максатында, эптеп көндүрүп келип, маңдайына отургузуп алып, иштей баштайт.
"Бул 1962-жылдар эле. Менин көз алдымда чүкөдөй болгон абышканын образы туруп алды. Ары ойлонуп, бери ойлонуп, андан "Манас" айтууну сурандым эле… Күн сайын иштейбиз. Кээде унчукпай отура берет, мен тарта берем. Манас айткан учурларын магнитофонго жаздырып алчумун. Бир күнү өзү эле, айттырбай эле "манасты" төгүп кирди. Узакка айтты. Магнитофонумдун пленкасы да бүттү. Араң токтоду. Менин алдымда бир алп пайда болгондой сезим калтырды. Айтып бүттү да, өнөркананын короосуна чыгып кетти. Бир нече убакыттан кийин эшиктен кирсе, мен бир аз мурда көз албай тиктеген алп манасчы эмес, баягы эле жөнөкөй абышкага айланды. Бул деген улуу дух экенин ошондо сезип, таң бердим", — деп эскерген скульптор Садыков.
Улуу манасчы Саякбай Каралаевдин айкели 2015-жылы 4-декабрда Бишкектеги "Манас айылы" этнографиялык комплексинде орнотулду.
Экранда чагылдырылган өмүр. Режиссер Болот Шамшиев улуу манасчы Саякбай Каралаевге арнап "Манасчы" даректүү тасмасын тарткан. Ал кезегинде Германияда өткөн 80ге жакын өлкөнүн тасмаларынын ичинен баш байге — Алтын медаль алган. Дагы бир көрөңгөлүү режиссёр Мэлис Убукеев үч бөлүктөн турган "Саякбай Каралаев" (1962) аттуу атайын тасма жараткан. Бул линияны 1988-жылдагы тарткан "Улуу манасчы" аттуу жети бөлүктөн турган толук метраждуу тасмасында уланткан. Учурда дагы бир режиссер Эрнест Абдыжапаров "ХХ кылымдын Гомери" туурасында кино жаратууга белсенип турат.
Полотнодо. Залкар манасчынын образы кыл калем чебери, актер Сүймөнкул Чокморов тарабынан бир эмес, эки ирет жаратылган. Сүймөнкул өз өмүрүнүн жети жылын Саякбай Каралаевдин сүрөтүнө арнаптыр. Андан сырткары сүрөтчү Эмил Токталиев жарадар болуп жаткан Манастын Саякбайдын колунда жатканын тарткан.
Кыргыз акчасында. 2000-жылы 28-августта Улуттук Банк 500 сом өлчөмүндөгү кагаз акча чыгарып, ага алп манасчы Саякбай Каралаевдин сүрөтүн түшүргөн.
Акыркы дем — "Манас". 1971-жылдын май айында Саякбай ооруканага түшөт. Оорусу катуу болуп, эч кимди тааныбайт. Бирок, күңгүрөнүп "Манас" айтып жаткан болот. Доктурлар, абалы бүгүнтөн баштап өтө оордогонун, бирок оордогон сайын куюлтуп "Манас" айтып киргенин айтышат. Коңшу палатада буту ооруп жаткан жазуучу Николай Удалов да манасчы түн бою Манас айтып чыкканын кийин эскерген жайы бар экен. Демек, жалгандан узап акыркы демин тартаарда да "Манасы" менен болуптур. Ошентип, кыргыздын дагы бир тоосу урап, Каралаев эки жети коштолгон, 77 жашында бул дүйнөдөн көчүптүр.
Саякбай албарсты кармап алганда. Ал абдан тамашакөй киши болгон дешет. Материалдын аягында кылымдар арасында бир жаралчу бул улуу адамдын өз оозунан жазылып алынган окуясын окурмандарга тартуулоону эп көрдүк.
Текст акын Каныбек Иманалиев "Гений жөнүндө баллада" китебинен алынды.