Советтик макизарлар үчүн Франция экинчи Ата Журтка айланганы менен жашоосу трагедияга айланды. Айрымдары француз кыздарына үйлөнгөн учурлар болгон. Анын бири Досой Кадыров француз кызы Елена Бертран менен баш кошкон. Досой менен Еленанын трагедиялуу махабат дастаны жөнүндө казак жазуучусу Сабит Кинеев жазып даңазалаган. Бул каарман тууралуу Досой Кадыровдун иниси Досалынын кызы Гүлсара Сариева менен колумнист Алмаз Батилов маектешти.
— Тек-жайыңар тууралуу айтып берсеңиз?
— Атам Досой Кадыров 1918-жылы 23-февралда Жумгал районунун Жаңы-Арык айылында төрөлгөн. Чоң атам Исак жокчулуктун азабын тарткан кембагал эле, мындан улам 1917-жылы Октябрь революциясын жан дили менен кабыл алган. Кызыл гвардиянын катарына кошулуп, коммунисттик партияга өткөн. Кыргыз ССРинин жер иштетүү боюнча элдик комиссариатында мал чарбачылык бөлүмүнүн инспектору болуп иштеген. 1932-жылы Кызыл гвардиянын жоокерлери менен партизандардын машыгуусу учурунда каза болгон.
— Досой Кадыров Улуу Ата Мекендик согушка армияда жүрүп чакырылган турбайбы?
— Досой атам Фрунзе шаарынан беш класс билим алып, кыргыз зоотехникалык ветеринардык техникумунун даярдоочу бөлүмүнө өтүп, кийин бул орто окуу жайдын ветеринардык техник адистиги боюнча билим алган. Бир жарым жыл Ат-Башы районундагы ветеринардык башкармалыгынын жетекчиси болуп иштеген. 1938-жылы Советтик Армиянын катарына чакырылып, 128-аткычтар дивизиясынын курамындагы 292-артиллериялык полктун катарында аскердик кызматын өтөй баштайт. 1940-жылы СССР менен Финляндиянын ортосундагы согушка катышкан. Ошол эле жылы аскердик жетекчилик аны атайын даярдоо курсунан окутуп, кичи лейтенант наамы ыйгарылган.
Атам Балтика деңизинин боюндагы көз карандысыз республикаларды Совет мамлекетинин курамына кошуу процессине катышкан. Улуу Ата Мекендик согуш башталганда ушул жерде экен.
— Кандайча туткунга түшүп калыптыр?
— Өзүнүн эскерүүсү боюнча согуштун алдында батальондун жетекчилигине улгайып калган теги орус майор Василий Сидорович дайындалыптыр. Фамилиясы эсимде жок. Мурда генерал экен. 1930-жылдары жалган жалаа менен репрессияга туш болуп, түрмөдө отуруптур. Кызыл Армияда такшалган адистердин жетишсиздигинен улам аскердик жетекчилик аны түрмөдөн бошотуп, батальонго командир кылып жиберген экен. 1941-жылы 5-июлда бөлүк курчоодо калып, туткунга түшкөндөрдүн арасында атам да бар экен. Оор жарадар болуп, эсин жоготуптур.
“...Эсиме келсем комбатым: “Жигиттер, мүмкүнчүлүк болгондо команда берем, кароолчуларга кол салып куралдарын тартып алып, качкыла. Айрымдарыңар курман болосуңар, ошентсе да көпчүлүгүңөр качканга үлгүрөсүңөр. Силердин командириңер лейтенант Досой Кадыров болот. А мен болсо кача албайм оор жарадармын, шайым жок, балдарым. Акыркы патрон калганча силерди коргоп өлөм” деп буйрук берди.
Ефрейторго менин орунбасарым кичи лейтенант Сергей жакын келип: “Атаң менен тең куралсыз советтик офицерди атып салдың. Сен адам сыягынан кеткен турбайсыңбы. Эстеп кой, биз сөзсүз силерди жеңебиз. Сен ушул жасаган кылмышың үчүн сөзсүз жооп бересиң” деди. Сергейди да атып салды. Ошондо эч кандай командасы жок кароолчуларга кол салдык. Тилекке каршы, күч тең эмес эле. Фашисттер арабыздан кээ бир полктошторумду өлтүрдү, калганыбызды мылтыктын кундагы менен уруп жерге жаткырышты. Жарым сааттан кийин кайрадан уруп, тепкилеп иттерине талатып вагондорго салып, Германиядагы концлагерге алып барышкан.
— Ал жактан көрбөгөн азабы калбаса керек...
— Ооба, атам Гитлердин желдеттери советтик туткундарды адам катары көрбөй мазактап кордогонун, адам жасабаган нерсени кылышканын айтчу. Анысы аз келгенсип, фашисттер туткундарды күнү-түнү иштетип, жугунду беришчү экен. Ар түрдүү медициналык тажрыйбалар жасалчу тура. Атам туткундардын көбү ачарчылык менен оорунун айынан каза болгонун айтчу.
— Анан концлагерден кантип качып чыгыптыр?
— Фашисттер СССРди ичинен иритиш үчүн атайын советтик туткундар үчүн ар түрдүү легиондорду түзгөн. Гитлердин идеологдору “Сталин туткундарды чыккынчы деп жарыялады. Анын үстүнө Кеңеш өкмөтү бийлигин орноткондо жана коллективизация учурунда элиңерге каршы репрессия жүргүзүп, запкыга салган. Ошон үчүн Ата Мекениңер азаттыкка жетиш үчүн Германия силерге жардам берет” деп алдаган. Мисалы, Орто Азиянын түрк тилдүү жоокерлери үчүн атайын түзгөн “Түркстан СС” легионуна кызматка өтүүнү сунуштаган. Булар теги кыргыз, казак, өзбек жана түркмөн кызыл аскерлер жан дили Ата Мекенине каршы согушат деп ойлошкон. Бирок атам санаалаштары менен Гитлерге калп эле баш ийимиш болуп “Түркстан СС” легиондун катарына өтүшкөн. Бирок фашисттер да куу эле. Булардын максаты советтик туткундарды СССРдин батыш өнөктөштөрү менен европалык партизандарга каршы согуштуруу болчу. Ошондуктан 1944-жылы гитлерчилер аларга курал бербей вагондорго салып Францияга жөнөтөт. Жолдон АКШ менен Англиянын авиациясы эшелонду бомбалап, жүздөн ашык теги кыргыз, казак жана грузин туткундар качышат. Жыйырма кишиден беш топко бөлүнүп кетишкен экен.
— Макизарларга ошондон кийин кошулган турбайбы?
— Франциянын курамындагы Пиреней тоолорундагы жергиликтүү эл Гитлердин армиясынын формасын кийген советтик жоокерлерден чочуп, жардам бергенден коркушкан экен. Айласы алты кетип турганда туткундар атамдын болочоктогу жубайы Елена Бертранга жолугушат. Ал Альби шаарындагы бай көпөстүн кызы экен. Атасы Франциянын каршылык уюмунун активдүү мүчөсү болчу. Елена апам француз макизарлардын отряддарынын ортосунда байланышчы экен. Ошондуктан ал атам баш болгон 23 туткунду шарап сактачу жер төлөгө жашырып багат. Ошондон баштап апам экөөнүн ортосунда сүйүү пайда болот. Атам француз тилин үйрөнүүгө далалат кылат.
— Француз кызы Еленага кандайча үйлөнүп калыптыр?
— Бир ирет атам курчоодо калып, он күндөй салгылашып, араң дегенде отрядга кайтып келгенде Елена апам биринчи болуп тосуп алган экен. Баары каза болду же кайрадан туткунга түштү деп түңүлүп калышыптыр. Ошондон баштап экөө ынак болуп үйлөнүшөт. Согушка карабастан, партизандар атам менен апамды үч ат чегилген арабага салып, догосуна бекитилген кичинекей коңгуроолордун шаңы менен айылдарды аралап, накта “комсомолдук той” өткөрүшкөн экен.
— Андан кийинки тагдыры кандай болду?
— Кийинчерээк Ним шаарында биринчи советтик партизан полку түзүлөт. Бул полк фашисттик концлагерлерден жана ар түрдүү фашисттик легиондордон качып чыккан советтик туткундардан куралган. Атам башка советтик макизарлар менен ушул полктун катарына кошулат. Ал аткычтар ротасынын командири болот. Алар Гитлерге каршы согушун ушул бөлүктө улантышып, Түштүк Францияны баскынчылардан бошотконго катышат.
1945-жылы биринчи советтик партизан полкунун басымдуу бөлүгү СССРге кайтат. Айрымдары репрессиядан коркуп Францияда калышат. Атам Елена апамдын Францияда калуусун суранат, себеби Союздун турмушуна көнүп кетерине ишенбейт. Апам болбой коёт. Экөө Францияда калып калса деле болот эле. Атам ал жерде аябай кадыр-барктуу болгон экен, оокатын тың кылып кетмек. Бирок ага жана анын көпчүлүк полктоштору үчүн Ата Журттун топурагы алтын эле. 1945-жылы сентябрда экөө Кыргызстанга кайтышат. 1946-жылдан баштап 1952-жылга чейин атам “Ленинчил жаш” гезити менен “Мугалимдерге жардам” журналында кабарчы, котормочу, редактор болуп иштейт.
— Ата Журтунда да кесилип кеткен турбайбы...
— 1952-жылы Ата Мекенге чыккынчылык кылгансың деген күнөө коюлуп, 15 жылга кесилет. Мындай күнөө менен жалгыз атам гана эмес, чет өлкөдө согушкан партизандардын көпчүлүгү кабылып түрмөгө отурат. Апам байкуш Жумгалда кайындары менен жашайт. Боюнан да түшүп калат. Бирок мүңкүрөп отуруп калбай көрүнгөн жерге арызданып жүрүп атамды Казакстандагы бир түрмөдөн табат. 1956-жылы Хрущев бийликке келип, түрмөдөн бошойт. Андан кийин “Кыргызфильм” киностудиясында пропаганда жана агитация бөлүмүнүн жетекчиси болуп иштеп жүрдү. 1970-жылы ал толугу менен акталды. Ага карабастан атам жана чет мамлекеттерде согушкан партизандар СССРдин атайын кызматынын такай көзөмөлүндө эле.
— Елена апаңыз анан бул жактагы жашоого көнүп кеттиби?
— Апам Фрунзе шаарындагы көркөм музейде искусствовед болуп иштеди. Бирок мекенин аябай сагынып, куса болуп жүрдү. Муну көргөн атам жүрөгү чыдабай, 1970-жылдары социалисттик бир өлкөгө жолдомо алып, Францияга качырат. Бүгүнкү күндө да анын тагдыры кандай экени белгисиз. Атам апам кеткенден кийин чүнчүп кетти. Андан кийин бат эле каза болуп калды.
2012-жылы казак элинин белгилүү жазуучусу Сабит Кинеев Астанада атам менен апама жана макизар Омор Жекишевге арнап “Франциялык партизан” аттуу китебин орус тилинде чыгарды. Сабит ага атам менен “Кыргызфильм” киностудиясында чогуу иштеп, ынак экен. Канча жыл атам менен Францияда чогуу согушкан партизандар жөнүндө коомчулук билбей жүрдү. 2016-жылы Франциянын Кыргызстандагы элчиси Стефан Катта макизарлардын балдары менен урпактарына Биринчи радио аркылуу кайрылып, Франция кыргызстандык партизандардын эрдигин унуткан жок деп расмий кайрылганда төбөбүз көккө жетти. Ошондон бери Франциянын азыркы элчиси Микаэль Ру макизарлардын урпактарын элчиликтин ар түрдүү иш-чараларына чакырып, аталарыбызга таазим кылат.
