Врач-диетолог Бактыгүл Иманкулова журналист Гүлдана Талантбековага арыктоонун сырын ачты.
— Арыкташ үчүн диетологдор көбүнчө туура тамактануу менен диетаны сунушташат. Алар эмнеси менен айырмаланат?
— Адамдар жаш курагына карабай туура тамактанышы керек. Ар бир жаш куракка ылайык норма менен тамак-аш сунушталат. Маселен, балдарга тамак берсең жешет, чоңдор каалаган тамагын кабыл ала берет, жашы өткөн адам тамакты чектеп калат.
Диета бул — тамактануунун тартиби. Элде диета кармаган адам тамакты аз жейт же такыр жебейт деген түшүнүк бар. Тамактан баш тартуу ачкачылык болуп саналат. Тамак барбаган учурда адамдын күчү кетет, башы тегеренет, ашказан ооруларына чалдыгат.
—Орозо кармагандар деле тамак ичпей көп убакыт жүрүшөт. Алардын кесепети организмге карата кандай болот?
— Орозо бул — жан дүйнөнүн абалы. Мен орозо кармагандарга кошулам. Бирок орозону дагы көбү тамактан баш тартуу деп түшүнүшөт. Жан дүйнө башка нукта жүргөндө адам тамак тууралуу ойлонбойт. Ооз ачууну суу менен баштаган да ички органдар үчүн абдан пайдалуу. Бирок сууну ичип бүткөндөн кийин он мүнөттөн соң гана тамак ичкенге болот. Адатта ооз ачканга чакырганда дасторкон толо дүйүм тамактарды даярдашат. Анан эртеден кечке бош жүргөн ашказанга ошончо калориялуу тамактын барганын элестетиңиз. Ошон үчүн суу ичүүнү унутпаңыздар.
— Врач-диетологдор күнүнө үч литрден суу ичип туруу организм үчүн пайдалуу деп айтышат. Бул суюктуктукту күнүмдүк чай, шире, кофе менен толуктап жатабыз десек туура болобу?
— Ширенин курамында калория болгондуктан, ал тамак болуп саналат. Буга газдалган суу да кирет. Маселен, чайга кант менен сүттү кошуп ичсеңиз ал да калориялуу. Кофе деле ошондой. Кофе менен чай өзүнчө турганда суюктук болуп саналат.
— Стресс, депрессияга түшкөн адамдар көп учурда арыктайт же семирет экен. Себеби эмне менен түшүндүрүлөт?
— Социалдык тармактарда бир жумада 10 килограммга чейин арыктадым, же арыктаса болот деген ар кандай маалыматтарды жазып жүрүшөт. Айтсаңыз, адам бир күндө канча килограммга арыкташы мүмкүн?
— Адам физиологиялык жактан бир жумада 300-400 грамм гана арыктай алат. 10 кг абдан олуттуу арыктоо болуп эсептелинет. Эгер адам 200 кг салмагында 10 кг арыктаса бул нормалдуу көрүнүш. 70 кг салмактагы адам 10 кг ташташы мүмкүн эмес. Норма боюнча адам бир айда 3-5 кг гана арыктай алат. Кескин түрдө арыктоого өткөндөрдүн көбү ооруга чалдыгат. Башкача айтканда, тамакка көнүп калган ашказан ачкачылыкка дуушар болгондо ички органдар жабыр тартат.
— Адам баласы гормоналдык себептерден улам дагы толуп кетет экен?
— Негизи адам жашоосунда эки гана мезгилде май клеткасынын кошулуусуна дуушар болот. Биринчиси, бала бир жашка чейин жана өткөөл куракта арыктайт же толот. Эркек балдар тестостерон гормондору көбөйгөндө арыктоого дуушар болсо, кыздар, тескерисинче, толуп кетет. Аялдардын дене түзүлүшү 40 жаштан кийин дагы өзгөрүүлөргө дуушар болот. Бул убакытта туура тамактанууга өтсө, денеси акырындык менен калыбына келет.
— Адамдын арыктоосуна спорт көбүрөөк жардам береби же диетабы?
— Дүйнө жүзүндө арыктоонун керемет күчү — бир гана спорт менен туура тамактануу. Экөөнүн бирөөсүн пайдаланып же болбосо чогуу айкалыштырганга туура келет.
— Эгерде тамакты болушунча жеп, бирок спорт менен машыгып турса, канчалык деңгээлде жыйынтык алып келет?
Кардарларга бир нерсени сунуштоодо бардыгын өзүм аркылуу өткөргөнгө аракет кылам. Бул тамакты жебе, спорт менен алектен, туура тамактан деген сөздөрүм желге учкандай болбош үчүн өзүм дагы ошолорду башымдан өткөрөм. Муздаткычымдын ичинде жер-жемиштер, каша жана белогу аз сыр, сүт, айран болушу мүмкүн. Адамдардын жашоо шарты азыр жакшырды. Мурун майрамда жасалчу тамактар күнүмдүккө айланды. Маселен, он жыл мурун оливье салатын майрам күндөрү гана койсок, азыр каалаган күнү ашканага, дүкөнгө кирип жей аласың. Ал мезгилде тамактануу да жеңил болчу. Ошон үчүн майрамдык дасторконду майрамга эле калтырганыбыз оң.
— Спорт менен машыгып, диета кармагандан көрө түрдүү дары-дармектерди ичип салмактан арылгандар бар. Сиздин көз карашыңыз кандай?
— Биздин дарыканалардын ар биринде арыктатуучу дары-дармектер бар. Алардын көбүндө сибутрамин деген элемент бар. Ал таблетканы ичкенде сиз тамак ичкиңиз келбей калат. Оозуңузга тамак алган учурда деле кекиртектен ары өтпөйт. Ашказаныңыз убактылуу иштебей турган үчүн арыкташыңыз мүмкүн. Бирок жыйынтыгында ички органдардын иштешинин бузулушуна, организмде канттын көбөйүшүнө, психологиялык жүрүм-турумдун бузулушуна алып келет.
Маселен, өнүккөн өлкөлөрдө спортту жашоонун бир бөлүгү катары көрүшөт. Алар тойго кооз көйнөк киет элем, ошого чейин арыктай калайын деп аракет кылышпайт. Арыктоону максат кылышса акырындап спорттун жардамы менен жетишет.
— Айымдар эмне үчүн төрөгөндөн кийин толуп же арыктап кетишет?
— Аялдар кош бойлуу кезинде тамакты аз ичип калат. Анткени бала, ага кошумча ашказандын чоңдугу тоскоолдук жаратат. Айрымдарда боюнда бар аял эки киши үчүн тамак ичиш керек деген түшүнүк бар. Төрөгөндөн кийин деле балага сүт болсун деп тамакты көп бере беришет. Бул туура эмес. Согуш убагында деле төрөгөндөр болгон. Боюнда бар учурда организм өзүнө керектүү нерселерди алат. Айрым учурда толмоч кыздар бала көтөргөн кезинде тескерисинче арыктап кетет. Эгер убагында ошол келбетти сактап кала алсаңар, кийин ошол боюнча каласыңар. Баланы эмизип жатканда арыктатууга шарт түзүүчү гормондор чыгып турат. Айрым учурда эмчектин сүтү менен бакканга мүмкүнчүлүк болбой калып, жасалма тамак берүүгө өткөнгө туура келет. Ошондо айымдарда тиешелүү гормондор чыкпай толуп кетиши мүмкүн.
— Анорекция эмнеден улам келип чыгат деп ойлойсуз?
— Практикаңызда адамдарды канча килограммга чейин арыктатып көргөнсүз?
— Жеке көзөмөлүм боюнча 30-35 кг чейин арыктагандар болгон. Өткөн жылы абдан толук, кийинки жылы көзгө таанылгыс болуп өзгөргөндөр бар. Ичимден Кыргызстанды канча майдан арылттым экен деп калам. Түрдүү курактагылар келишет. Акыркы убакта кичинекей балдардын жетелеп ата-энелер көп кайрылып калышты. Мурун ата-энелер балдарын өтө толуп кеткен убакта алып келишчү. Азыр баштапкы этабында көргөзүп жаткандары кубандырат. Жалпыга маалымдоо каражаттарынын дагы салымы чоң деп ойлойм.
— Кыргызстандыктардын салмагына кандай баа бересиз? Маселен, америкалыктар тез тамактануучу жайдан курсак кампайткандыктан орточо салмактары 70-80 кг түзөт экен?
— Жыйынтык сөз катары эмне деп айткыңыз келет?
— Адамдар бири-бирине келбетине карап мамиле кылбаса дейм. Азыр биздин жаштар өтө эле арык. Бул сулуулуктун стандарты болуп эсептелинбейт. Адам өзүнө ден-соолугу чың, активдүү, акылдуу жашоо образын түзүшүн каалайм.
