Кант арзандап, бензин кымбаттады. Жыл ичинде Кыргызстанда жашоо кандай өзгөрдү?

Мамлекеттин гана тургай, ар бир жарандын турмушу экономикадан көз каранды. Sputnik Кыргызстандын жыйнытык пикири — утурлама маалымат, жыл соңуна чыга элек болгондуктан толук маалымат элге жарыялана элек.

Сом менен доллар

Быйыл оош-кыйышы менен болсо да доллар улуттук валютага карата өз ордун бекемдеп барат. Экспорт-импорт боюнча эсептер доллар менен жүргүзүлгөндүктөн, бул маанилүү көрсөткүч. Башкача айтканда, чет элдик валюта кымбаттоодо, сырттан келген товарларга (биздин дүкөндөрдүн текчелеринде импорттук продукция басымдуулук кылат) болгон баа да асмандап барат. Бул биздин экспортчуларга жагымдуу жагдай, себеби, чет элдиктерге биздин өндүрүмдөр арзан түшөт. Доллар "арзан" болуп турганда баары тескерисинче болот.

1-январда бир доллардын баасы 69,23 сом турса, апрелдин аягында америкалык акча арзандап – 67,13 сом, бирок кайра 14-декабрда 69,74 сомго чыкты. Улуттук банктын маалыматы ушундай. Ошентип эсептей келсек, доллар жыл ичинде 51 тыйынга кымбаттаган. Валюта кунунун өсүшүн Улуттук банк жайгарып келе жаткан интервенциялар (сомдун кунун кармап туруу амалдары) да тастыктайт. Каржылык жөнгө салгыч быйыл чет элдик валюта арзандаган убакта 34,5 миллион долларды сатып алган, кийин америкалык акчанын жогорулашын тизгиндөө үчүн 81,5 миллион долларды сатыкка чыгарган.

Инфляция

Экономикалык өнүгүүнүн башка бир көрсөткүчү — бул инфляция же улуттук валютанын кунунун нарксызданышы. Нөлдүк инфляция же тескерисинче, валютанын күчтөнүшү сатып алуучуларга пайдалуу, бирок аны менен бирге доллар куну экспортчуларды убайымга салат. Ошондой эле Кыргызстандан сыртка өндүрүмдөр негизинен Казакстанга жана Россияга ташылгандыктан, улуттук валюта тезирээк нарксызданарын эске алуубуз кажет. Мындай шартта кыргыз товарлары рубль же тенге менен алганда кымбаттай түшөт.

Керектөөчүлүк сектордо (керектөөчүлүк баалардын индекси, Улуттук статкомдун маалыматы) инфляция 11 ай аралыгында 2,9 пайызга жогорулаган.

Азык-түлүк жана күйүүчү-майлоочу майдын баасы

Күйүүчү-майлоочу майдын баасы өстү. Азыр АИ-95 үлгүсүндөгү бензиндин литри 43,5 сом (жыл башында 42 сом эле), АИ-92 – 40,6, (39,5) сомдон сатылып, дизелди 39,1 (36,5 сом) сомго ала аласыз. 

Бодо мал эти да кымбаттады. Базарда уй этинин килосу 300-340 сомго чыкты, былтыр 270-340 сом болчу.

Ундун баасы 1-2 сомго арзандаганы менен айрым базарларда баа мурдагы эле боюнча. Кумшекердин баасы кыйла төмөндөдү, килосу — 10 сомго арзандаганын көрүүгө болот. Өсүмдүк майынын баасы өзгөргөн жок.

Товарлар жана кызмат көрсөтүүлөр

Ички дүң продукт өлкөдө жыл ичинде өндүрүлгөн бардык товарлардын жана көрсөтүлгөн кызматтардын рыноктогу баасын көрсөтөт. ИДП өскөнүнө жараша мамлекеттик бюджетке төгүлгөн салыктын да көлөмү чоңоет.

Бул жылдын 11 айында ИДП көлөмү 430,1 миллиард сомду түздү, башкача айтканда, былтыркы жылдын дал ушул маалына салыштырганда 4 пайызга өскөнүн Экономика министрлиги менен Улуттук статком белгиледи.

Ийгиликсиз ири инвестициялар

Аяктап бараткан жылы Гидроэлектрстанциялардын Жогорку Нарын каскады машакаттуу долбооруна инвестор табылгандай өңдөнгөн.

Чехиялык Liglass Trading CZ, SRO компаниясы бул өтө зарыл станцияларды курууга 500 миллион долларга чейин каражат саларына ынандырган. Бирок ал ишкана 37 миллион доллар өлчөмүндөгү баштапкы төлөмдү да төлөөгө кудурети жеткен жок.

Бул акча мурдагы инвестор — "РусГидро" ишканасына болгон карызды жоюуга жумшалмак. Келишим бузулган эле. Жаңы кубаттуулуктарды куруу маселеси абдан маанилүү экендигин белгилейли, себеби, электр энергиясын иштеп чыгуу жана керектөө теңделип калды. Ал эми суу тартыш жылдары өлкө киловаттарды сырттан ала баштаган.

"Альфа Телеком" ЖАКтын 100 пайыз акциясын сатуу аракетинен да майнап чыкпады. Бийлик Ысык-Көлдүн тегерегиндеги айланма жол, Балыкчы — Корумду трассасы, "Коопсуз шаар" долбоору мамлекетке таандык болгон "Альфа Телеком" ЖАКтын сатылышынын эсебинен ишке ашырууну пландаган. Аталган ишкананы бир нече ирет "кудалаган" менен кардары төп келе элек. Быйыл эки ирет аракет жасалды. Жайында 13,5 миллиард сомдук баштапкы баасы менен аукцион пландалган. Бирок эч бир тапшырык түшпөгөндүктөн, өткөрүлбөй калган.

Августтун аягында уюлдук оператор 14,5 миллиард сомго бааланып, түз соодалоого чыгарылган. Бир гана – РФ жараны Елена Нагорнаядан тапшырык түшкөн.

Бирок 15-октябрда сүйлөшүүлөр токтотулган. Себеби, россиялык ишкер айым кийин сатып алуу ниети менен адегенде аны компаниянын жетекчилигине кошууну сунуштаган. Бул КР мыйзамдарына каршы келет — каражат келишимге кол коюлгандан тарта үч ай ичинде төлөөнүүгө тийиш болчу.

Инвестициялар

Дагы бир маанилүү жагдай — экономикага инвестициялоо, жаңы ишканаларды түптөө, жумушчу орундарын жаратуу. Быйылкы жылдын 10 айында тышкы түз инвестициялар 9,5 миллиард сомду түзгөнүн, бул былтыркы жылдын ушул маалына караганда 2,1 миллиардга көп экендигин Улуттук статком билдирет. Ошондой эле Орус-кыргыз өнүктүрүү фонду да (каражаттар Россия тарабынан бөлүнөт) активдүү иш алпарууда, соңку 11 айда жалпы 83 миллион долларга долбоорлор жактырылган.

Чек ара көйгөйү

10-октябрдан декабрдын башына дейре кыргыз-казак чек арасында көйгөй жаралып, жүздөгөн жүк ташуучу унаалар, анын ичинде тез бузулуучу азыктар жүктөлгөндөрү да бир нече күндөп кезекте турушту. Эки өлкөнүн президенттери Сооронбай Жээнбеков менен Нурсултан Назарбаевдин сүйлөшүүлөрүнөн соң жүк ташуучу фуралар убактылуу өткөрүлө баштады. 

Тышкы соода боюнча маалыматтар ачык булактардын көпчүлүгүндө сентябрга карата гана бар. Ал эми Евразиялык экономикалык комиссиянын сайтындагы маалыматтарга таяна турган болсок, быйыл октябрда Казакстан менен болгон товар айлантуу 64 миллион долларды түзгөн. Бул көрсөткүч былтыркы жылдын ушул айындагыга салыштырмалуу 81,7 миллионго аз.