Кыргызстан, Өзбекстан жана Тажикстандын чек арасына кызыктуу баяндарды издей сапар алдык. Жүрүп отуруп, кыргыз айылдарынын бирине — Зардалыга туш келдик. Жергиликтүү калк бир нече кылым мурун ата-бабалар жашап өткөн шарттарда турмуш кечиришет экен. Телефон көтөрүшпөйт, телевизор көрүшпөйт, электр энергиясын таптакыр пайдаланышпайт.

Зардалы айылына дейре машине менен жылдын саналуу айында — ашуунун ак кары эриген убакта гана жетүүгө болот. Биз ал жакка апрелде бет алганбыз. Унаада узак жол жүрүп, андан ары оор баштыктарыбызды жонубузга артына тар тилке жол менен төрт саат жөө басууга туура келди.

Бийиктиктен башы айлангандар бул жакка келбей эле койгону оң. Сол тарапта тик аска, оң жагыбызда түпсүз жар.

Айдоочубуз Сайитжалал байке жолоочулардан жарга кулагандары көп болорун айтып берди. Өзү да бир топ жыл мурун дал ушул жолдо өлүмдөн калган экен.

Сайитжамал байке өзүнүн кошунасы тууралуу да айтып берди. Ал коңшу айылга азык-түлүк алганы барат. Эртеси күнү дайрадан анын сөөгүн табышыптыр. Байкуш киши жүз метрлик жардан кулаптыр, бул 30 кабат имараттын бийиктигиндей жер. Андан кийин дал ошол эле жерден жубайлар да кулап, каза табышкан экен.

Соңку бир нече кылымда Зардалыда жашоо жаңырып кетпеди. Жергиликтүү тургундар 200 жылдык тарыхы бар тамдарда күн кечиришет.

Зардалылыктардын уюлдук телефону да, телевизору да жок. Айылда алтургай электр жарыгы тартылган эмес, байланыш тартпайт, газ, суу түтүгү деген түшкө да кирбейт. Маалыматтын жападан жалгыз булагы — тек гана тажик радио толкунун кармаган радио.

СССР кезинде эле бул жакка электр тогу тартылмак, бирок ага жетпей Союз ыдырап кетет. Кыргызстан эгемендүүлүктү алгандан бери бул маселе дегеле көтөрүлгөн эмес.

Кайра эженин үйүнө түштүк. Үйдүн кожойкеси өз колу менен күн батареясын жасап алган. Анын кубаты бир нече мүнөткө жетет.

Майрам эженин айтымында, зардалылык айымдар убактысынын көбүн бала тарбиялоого, ашканага жана айыл чарбасына арнайт.

— Света, сен канчадасың?
— 23төмүн.
— Турмушка чыккансыңбы, балдарың барбы?
— Жок.
— Бечара, сендей кезимде үч баланын энеси болуп калгам. Азыр жети балам бар.

Караңгыда тамак жасаганда мындагы аялдар башына шахтерлордукундай чырак тагып алышат. Керосин чыракка караганда мунун жарыгы жакшыраак жанат, көтөрүп жүрбөй, ыңгайлуу да келет. Үй оокатына кыздары көмөктөшөт. Зардалынын балдары эрте жетилет, төрт-беш жашынан тарта эле ата-энесинин жеңилин жерден, оорун колдон ала башташат. Кыздар тамак жасап, үй жыйнашат, уулдары жер иштетишет.

Жергиликтүү тургундар өздөрү эле кыштакка суу буруп алышкан. Дарыянын жээгинен чакан кудук казып, арыкты кеңейтишкен. Бул аракетинин аркасында жергиликтүү калк жыл бою суу менен камсыз болуп турат.

Кыштакка келгенибизден бир саат өтүп-өтпөй бизге формачандар келишти:

— Документ, ошондой эле чек ара аймагында тасмага тартууга уруксатты да кошо көрсөтүңүздөр.

Документтерибиздин баары жайында эле. Чек арачылардын мындай сактыгы тегин жерден эмес. 20 жыл мурун айылды террорчулар – Өзбекстандын ислам кыймылынын согушкерлери басып алган. Кыргызстан аркылуу коңшу Өзбекстанга өтүүгө ниеттенишкен. Эки жыл бою айылдыктарды улам барымтага алып турушкан.

Сакалчан согушкерлер бийликтин өкүлдөрүн жана милиция кызматкерлеринин баарын жок кылууну көздөшкөн. 1999-жылы айыл өкмөт башчысынын орун басарын өлтүрүшкөн. Андан соң жаш милиционер Касымбек Шадыбековду туткунга алышкан.

Баткен окуясынын күбөлөрү анын өлтүрүлгөнүн эстеген сайын үрөйлөрү учат. Согушкерлер Касымбектин аларга кызмат кылып, малай болушун талап кылышкан. Баш тартканында согушкерлер анын башын алмак болушат. Кансырап, жаны чыга элек кезинде чуңкурга түртүшөт. Узакка азап чегет, бир нече сааттан кийин гана согушкерлердин бири аны атып салган.

Бир топ айдан соң Касымбекти өлтүргөн дал ошол согушкер жараат алып, каза тапкан.

Тургундардын баарын көчөгө чыгарып, намазга жыгылуусун талап кылышкан. Террорчуну Касымбек Шадыбековдун мүрзөсүнө жакын көмүшкөн.

Өзбекстандын ислам кыймылы динге жамына жырткычтык аракеттерге барган. Баткен окуясынын күбөлөрү согушкерлер көрүстөндөрдү кордогонун, адамдарды намазга жыгылууга мажбурлаганын, коменданттык саат жарыялап, аларга баш ийбегендерди оор өлүм күтөрүн айтып коркутушканын эскеришет.

Ошол каргашалуу күндөрдөгү окуялардын кесепети айылдыктарга көп жылдан кийин да тийди. Жергиликтүү фельдшер Турсунали Ормошов 2014-жылы Баткен окуясында талаада көмүлгөн минадан беш бала жабыркаганын айтат.

Наристелердин бири дароо жан берген. Калганын айылдыктар замбилге салып тоону ашып, ооруканага жеткиришкен. Баткендин ооруканасына дейре тоолорду аралай 4 саат, андан ары машина менен да ушунча сааттык жол. Дагы бир баланын жаны жолдо үзүлгөн. Үчөө аман калган экен.

Ошол кайгылуу окуядан кийин бийлик кыштакта фельдшердик-акушердик пункт курууга каражат бөлгөн. Турсунали Баткенден розанын көчөтүн атайын алып келип, ФАПтын айланасын жашылдандырган.

Айыл тоолор менен курчалгандыктан, жердин ар тилкеси табылгыс. Жергиликтүү жашоочулар өздөрүн өздөрү камсыздайт, картошкадан буудайга чейин айдашат.

Кыштакка чейинки жол азыркыга дейре чоң көйгөй бойдон калууда. Таш кулаган учурдун жана нөшөрдүн көптүгүнөн улам жыл сайын жолду оңдоо зарылдыгы келип чыгат.

Зардалынын айыл башчысы Абдилазиз Шаатов айылдын эркектери ушул иш менен алек экенин айтат. Ошондой эле алар кыштактын эң четиндеги үйлөргө чейинки жолду да өз колу менен куруп алышкан. Аскада үч чакырым жол салып, айылдын бардык үйлөрүн тилке жол менен байланыштырышкан.

Зардалылыктар акыркы жыйырма жылда жакшы өзгөрүүлөр болгонун да моюнга алышат. Башталгыч мектеп ачылган. Бул жерде окуучулардын саны 20дан бир аз ашат.

Урунса Анарбай кызы мектепте англис тилинен сабак берет. Зардалыда төрөлүп, өскөн кыз Баткенде университетти аяктаган.

Мындагылар Зардалынын алгачкы жашоочулары бул жерге алты кылым мурун келишкен деп айтышат.

Айтмакчы, өрүк дале шагы ийиле мөмө берет. Кулач жетпейт, сөңгөгү бир нече метрлик калыңдыкта. Биологдор да өсүмдүк бир нече кылымдык экенин танышпайт. Ал эми кайналы бир топ жыл мурун куурап калган. Ага карабай, жергиликтүү калк аны аздектеп, отунга деп кыюуга даай алышпайт. Бутагы сынып түшсө да ошол жеринде жата берет.

Бул жерлерди чет элдик туристтердин буту аз басат, көз жоосун алган кооздуктан куру калышат. Асман тиреген тоолор, гүлдөгөн өрүкзар, укмуштай меймандос эл... Бул туристтер үчүн бейиш эмей эмне?!

Сырттан кыштакка келгендердин кабары тез эле бүт айылга тарайт. Ар бири таанышып, таттуусун сунууга ашыгат, бир баштык кургатылган өрүгүн салып берет. Андан эч убакта баш тартпаңыз, антпесе, кожоюндун көңүлүн катуу оорутасыз.

Бул жакта баары табигый, мындагыдай даамдуу курут менен айранды Азиянын эч бир жеринен таткан эмеспиз! Мейманга таттуу сүзмөдөн да ооз тийгиздиришет. Жаңы союлган кой этинен очоктогу казанга куурдак кууруп беришет.

Жайкысын зардалылыктардын жаңы эрмеги – кол менен балык кармай башташат. Саратанда суу кирип, балык көбөйөт, кайырмаксыз эле кол менен кармап алууга болорун айтат айыл башчы Абдилазиз Шаатов.

Зардалынын көчөлөрүндө мукам күү жаңырып турду. Бул — Зейнеп эженин ооз комузунун добушу.

Зардалыга баргандан кеткенче бир кызык сезимде жүрдүм... Өлкөдө баары бул кыштакты эстен чыгарышкандай. Эч кимиси мындагы миңдеген киши суу, газ, байланышы жок турмуш кечирерин таптакыр унуткарышкан сыяктуу. Жакшы жашоону самап башка жакка эмнеге көчүп кетпейсиздер деген суроомо төмөнкүдөй так кесе жооп алдым:

— Биздин үйүбүз ушул жерде, башка кайда барабыз? Эч качан кайыр сурабайбыз.