Sputnik Кыргызстан агенттиги Көчмөндөрдүн дүйнөлүк III оюндарын даярдоо жана өткөрүү боюнча катчылыгы, Жаштар иши, дене тарбия жана спорт агенттиги менен биргеликте спортчулар күч сынашчу мелдеш түрлөрүнүн эрежелерин даярдоодо. Бул ирет япондордун сумосу менен тааныштырабыз.
I. Сүрөттөлүшү
Сумодо күрөштүн, оюн-зооктун жаңы ыйык кыймылдардын элементтери бириккен. Таймаш алдындагы мындай философиялык ырым-жырым эч бир спорттун түрүндө кездешпейт. Атаандаштар бири-бири менен жесттерди көрсөтүп, таза ой менен келгендигин, куралсыз, чынчыл урушта өзүнүн мыктылыгын тастыктай аларын көрсөтүп саламдашат. Эки балбандын кимиси атаандашын аянтчадан чыгарып, денесинин таманынан башка бөлүгүн жерге тийгизсе жеңишке ээ болот.
II. Мелдешти өткөрүү орду (дохё)
Сумо боюнча мелдеш капталдары 7,72 метр болгон, дохё деп аталган төрт чарчы аянтчада өткөрүлөт.
Дохёнун эки түрү бар:
— мори-дохё – чоподон же жерден 34-36 сантиметр бийикте жайгашат;
— хира-дохё – мори-дохё жок болгон учурда машыгууда жана мелдеште колдолунуучу түз дохё.
Кармаш аренасы диаметри 4,55 метр. Аны тегерете – себу-давара күрүч саманы менен тартылып капталган.
Тегеректин борборунда дохёнун чыгыш жана батыш тарабынан бири-биринен 70 см. алыстыкта ак түстөгү чийин менен үстү белгиленет (сикирисэн). Сикирисэндин узундугу – 80 см., туурасы – 6 сантиметр.
III. Кармаш
Кармаштын узактыгы чоңдор үчүн 18 жаш жана андан улууларга 5 мүнөттү түзөт. Эгерде белгиленген убакытта жеңүүчү аныкталбаса, кайра кайталап кармашат (торинаоси). Ортосунда эч кандай тыныгуулар каралган эмес. Кийинкиси мурдагы кармаштын бүтүшү менен дароо башталат.
IV. Калыстар тобунун курамы
Калыстар тобуна мелдештин башкы калысы, анын орун басары, башкы катчы, калыстар, маалыматчылар жана башка тейлөө кызматкерлери кирет.
Калыстар бригадасы 6 кишиден турушу керек: бригаданын жетекчиси – симпанте, реферлер – гёдзи, 4 капталдагы калыстар – симпан.
V. Күрөштүн эрежеси
Кээ бир кырдаалдарды эске албаганда, төмөндөгү жоболор кармаштын жеңүүчүсүн аныктайт:
— атаандашын себу-даварандан тышкары дохёго денесинин ар кандай бөлүгү менен тийүүсүнө мажбур кылса;
— атаандашын себу-даварын чегинде таманынан башка денесин бир бөлүгүн дохёго тийгизүүгө мажбур кылганда.
Өзгөчө кырдаалга синитай абалы ("өлүк дене") кирет, мында жеңилүүгө алып келген толук тең салмактуулукту жоготуу кирет.
Чабуул жасаган балбан дохёго колун тийгизсе да кармашта жеңилбейт, анткени техникалык кыймыл-аракетти жыйынтыктоодо жыгылууну жумшартуу үчүн жана жараат алуудан сак болуу үчүн жасалып, жыйынтыгында атаандашы синитай абалына туш болот. Бул кырдаал "кабаитэ" деп аталат.
Чабуул жасаган балбан себу-давараны басып алып, атаандашын көтөрүп, себу-даварадан нары арты менен чыгарып салса жеңилбейт.
Чабуул жасаган балбан ыргытып чабууда буттун үстүңкү бөлүгү дохёге тийсе кармашта жеңилбейт.
Мавасинин горизонталдык алдыңкы бөлүгү (орикоми) дохёго тийсе женилүү болбойт.
Төмөнкү учурларда жеңилди деп эсептелет:
1. Жараат алып кармашты уланталбай калса;
2. Тыюу салынган кыймылдарды жасаса;
3. Кармашты өз алдынча токтотуп койсо;
4. Билип туруп алгачкы абалынан өйдө турбай койсо;
5. Гёдзи командасын аткарбаса;
6. Экинчи жолку аренага чыкырууда чыкпаса;
7. Бел куру кармаш учурунда чечилип жана түшүп калса.
Эгерде кармаш бекитилген убакыттан көбүрөөк созулуп, бирок жеңүүчү аныкталбаса, анда токтотулуп кайрадан кармаш жүргүзүлөт.
VI. Тыюу салынган кыймылдар (киндзите)
Сумодон төмөнкүдөй кыймылдарга тыюу салынган:
1. Муштум менен уруу жана манжалары менен түртүү;
2. Төшкө же ичке бут менен тебүү;
3. Чачтан кармоо;
4. Кекиртетектен кармоо;
5. Бел курдун вертикалдык бөлүгүнөн кармоо;
6. Атаандашынын манжаларын сындыра кармоо;
7. Тиштөө;
8. Башка тике уруу.
Сумодо Япониянын башка салтуу уруш искусствосунүн түрлөрүндөгүдөй ырым-жырымдарды жана адептүүлүктү сакташат жана ардакташат.
Ырым-жырымдар рицу-рейден (түз туруп жүгүнүүдөн), тиритедзудан (суу менен тазалоодон) жана сикириден (даярдоодон) турат.
Тиритедзу – бул байыркы япон жөрөлгөсү, аскердин согуш алдындагы жуунусу сыяктуу уникалдуу ырым-жырым.
Сикири – бул таймаш алдындагы кыймылдар. Балбандар буттарын алыс коюп жана денесин алдыга ийилтип ылдый отурушат. Сандар менен ийиндер түз кармалып, муштумдарын түйүп колдору менен дохёнун үстүнө таянып, сикирисен кылганы, андай абалда болушу "даяр" экендигин билдирет.
Сикириден татиайга өтүү (старттык ыргып-туруу) спортчулар тарабынан бирдей аткарылышы керек.
Ырым-жырымдар сумонун бөлүнбөгөн жана маанилүү бөлүгү болуп саналып, шашпастан, акырын жана татыктуу, сумонун улуулугун белгилеп аткарылышы керек.
VII. Кийими
Мелдештин катышуучулары санга оролуучу белкур-мавасини кийип чыгышы керек. Бирок сумочуларга мавасинин ичинен плавки кийгенге же кара түстөгү чыптаган кыска шым (шорты) кийгенге уруксат берилет.
Мавасинин туурасы 40 см., узундугу так белгиленген эмес, бирок маваси балбандын курсагынан тегеретип 3-4 жолу орогонго ылайыктуу болушу керек.
Дүйнөлүк көчмөндөрдүн III оюндары 2018-жылдын 2-сентябрында Чолпон-Ата шаарындагы ат майданда башталат. Мелдештин курамына спорттун 37 түрү кирип, анын жол-жобосу 104 өлкөгө жиберилген. Спорттун түрлөрүнө 15 мамлекеттин улуттук оюндары киргизилген.
Япондордун сумосу менен кыргыздардын алыш күрөшүнүн эрежеси эмнеси менен айырмаланарына кызыксаңыз, экинчисининин да эрежеси менен тааанышып алыңыз.
