Афганистандагы чыныгы абал жана анын Кыргызстанга таасири. Конференцияга сереп
17:52 25.11.2021 (Жаңыртылды: 23:01 15.12.2021)
© AFP / HOSHANG HASHIMI
Жазылуу
Афганистандагы кырдаал быйыл эл аралык темалардын алдыңкы сабында. Аталган өлкө жакынкы коңшулардан болгону үчүн бул маселе, албетте, Кыргызстан үчүн да абдан маанилүү.
Кечээ, 24-ноябрда, Бишкекте "Афганистандын жаңы реалдуулугу: Борбор Азия менен Россия үчүн коркунуч жана чакырыктар" деген аталыштагы кыргыз-орус конференциясы өттү. Иш-чаранын катышуучулары да кыйла абройлуу инсандар болду.
Конференциядан күткөнүбүз эмне эле?
Кыргыз улуттук университетинде уюштурулган конференцияны аталган окуу жайдын ректору Канат Садыков ачып, иш-чарага эксперттердин, саясат таануучулардын жана аналитикалык борборлордун жетекчилеринин жогорку профессионалдык коомчулугу топтолгонун билдирди.
Кыргыз улуттук университетинде уюштурулган конференцияны аталган окуу жайдын ректору Канат Садыков
Садыковдун айтымында, Афганистан маселесинде үстүртөн айтылган пикирлерге, жалпыга багытталган булактарга таянган жоромолдорго жол берилбейт. Конференциянын максаты – жаш изилдөөчүлөрдү, атап айтканда, социология жана эл аралык алакалар жаатындагы болочок адистерди таптоо.
Россиянын өкүлүнүн пикири
Андан ары КРдеги Россия элчилигинин өкүлү Виктор Харченко сөз алды. Ал дипломатиялык өкүлчүлүк эки өлкөнүн илимий-эксперттик коомчулугунун конференция өткөрүү демилгесин кубаттай турганын билдирди.
"Конференциянын Афганистандын өзүндө да, анын чегинен тыш да кырдаалды, ал жактагы окуялар эки мамлекеттин жаштарынын маанайына кандай таасир этерин талдоону көздөгөнү кызыктуу.
Иш-чаранын материалдары эки мамлекеттин гана эмес, интеграциялык бирикмелердеги өнөктөштөрүбүздүн да бийлик жана башкаруу органдарынын ишинде пайдаланылышы мүмкүн", — деп белгиледи Харченко.
Афганистанда АКШ жана анын союздаштарынын аракеттери эмнеге кептеди?
"Евразиялыктар — жаңы толкун" фондунун президенти Юрий Ануфриев Афганистандагы 20 жылга созулган согуш таптакыр майнапсыз аяктап, экономикасынын дээрлик толук кыйрашына алып келди.
Он миңдеген афгандыктар набыт болду, маңзат трафиги бир топ эсе көбөйдү, болбосо афган жергесине америкалыктар 2 триллион доллардан ашуун каражат сарпташкан.
"Булардан сырткары АКШ Афганистанда аларга жардамдашкан өз өнөктөштөрүн таштай качып, өз аброюна да катуу шек келтирип алды. Дүйнө жүзүндөгү америкалык демократиянын наркы ушул. Тынчтык менен туруктуулуктун ордуна — дагы бир гуманитардык апаат, чектешкен мамлекеттердин аймагына да чыңалган абалды жайылуу коркунучу жаралды", — деп билдирди Ануфриев. Анын айтымында, мындай жагдайда Россия жана анын союздаштары коопсуздукту камсыздоо үчүн зарыл болгон бардык чараларды көрөт. Атап айтканда, чек аралар бекемделип, Жамааттык коопсуздук келишим уюмунун биргелешкен окуулары өткөрүлүп, жаңжалдын жайылышына жол бербөө жөнүндө Афганистандын жетекчилиги менен сүйлөшүүлөр жүргүзүлүп, гуманитардык апааттын алдын алуу үчүн афган калкына гуманитардык жардам көрсөтүлүүдө.
Миграциялык каатчылыктын кесепеттери
КР Коопсуздук кеңешинин төрагасынын орун басары Таалатбек Масадыков көлөмдүү жана кызыктуу доклад жасады. Ал Афганистан, Иран жана Пакистанда 15 жыл жүргөн. Өз сөзүндө ал бул учурларга токтолду.
Дүйнөлүк коомчулук жана саясат Афганистанда мындан ары эмне болоруна көңүл буруп турат. Суроолор улам арбып, ал эми азырынча жооп табыла элек.
Афганистандагы азыркы кырдаалдын себептери боюнча пикирлер бир кылка эмес. Кээ бир эксперттер бул атайын айрым күчтөр тарабынан уюштурулган дешсе, башкалары ушул абалга алып келген объективдүү жана субъективдүү себептер оголе көп болгонун айтышат.
Кыргызстан 23-сентябрда Афганистан калкына гуманитардык жардам берип, кийинчерээк аталган мамлекеттеги этникалык кыргыздарга жүк жөнөттү. Алгачкысы тууралуу КРде да, КМШ өлкөлөрүндө да сын-пикирлер айтылып, кубаттоолор да жаңырбай койбоду. Афган маселесин чечүүдө үч жолу бар:
- Биринчиси — батыштагы өнөктөштөрүбүз сунуштагандай калтырып, "Талибан"* өкмөтү шарттарды кабыл алып, 2019-жылдын аягынан берки убадаларынын аткарышын күтүү менен кийлигишпей туруу зарыл.
- Экинчиси — Афганистандын азыркы бийлигине каршылык көрсөтүү (Масадыков бул жол менен кырдаалдан чыгууга болбостугун белгилейт).
- Үчүнчү ыкма — диалог жүргүзүп, кайсы бир багыттарда кызматташып, талибдердин өкмөтү аркылуу афган калкына гуманитардык жардам көрсөтүү. Ушул жол боюнча Борбор Азиядагы беш өлкөдөн төртөөнүн, ошондой эле Россия жана Кытайдын көз карашы төп келет.
Кыргызстандын, ЕАЭБ жана ЖККУдагы өнөктөштөрүнүн аракеттери азыркы күндөгү көз караштардын арасында кыйла туура багытта деп боолголойт Коопсуздук кеңешинин башчысынын орун басары.
Дээрлик бардык өлкөлөрдүн талибдер менен алар бийликке келгенге чейин эле кандайдыр байланыштары болгон, ар бир мамлекеттин байланыш боюнча жумушчу каналы бар. Ушул тапта Афганистандын каражаттарынын жалгыз булагы — эл аралык жардам жана өткөрмө бекеттериндеги бажы төлөмдөрү. Аталган өлкөнүн миллиарддаган долларлары жаткан эсептер тоңдурулганы маалым.
БУУнун маалыматы боюнча, өткөн айда бажы төгүмдөрүнөн күн сайын түшкөн каражат 4,5 миллион доллардан ашкан. Талибдер аларды маяна төлөөгө сарптоодо. Бирок 20 жыл бою мамлекеттик жана медициналык кызматкерлердин айлык акысын эл аралык коомчулук камсыздап келген.
Афганистандын жаңы бийлигинин өкүлдөрү эсептер ачылса, андагы каражаттарды социалдык керектөөгө жумшоо жөнүндө макулдашууга кол коюуга даяр. Ошондой эле алар эсептерди ачпастан, жок дегенде мурдагыдай эле акчанын бир бөлүгүн жеткирүүнү да сунуштап жатышат.
Жардам көрсөтүлсө, эки-үч ай аралыгында талибдер "сүйлөшүүлөргө барууга аракет кыларын" убада кылышат, бирок азыркы бийликте "эл аралык коомчулукка жагынууну" каалабаган адамдар да кездешет. Афганистандын азыркы өкмөтүндө биримдик жок деп эсептейт Масадыков. Бийликтин кескин жана мээлүүн радикалдуу да, салкын кандуу да өкүлдөрү бар.
Гуманитардык жардам көрсөтүү жана диалог куруу менен ошол салкын кандуу канатын бекемдөөгө, мээлүүн радикалдуу курамынын башын бириктирүүгө мүмкүнчүлүк бар. Бирок кепилдик жок. Афганистандан качкындардын агылышына кептей турган гуманитардык апаат коркунучу бар. Түркмөнстандын Афганистан менен чек арасы дээрлик ачык, Өзбекстан аздыр-көптүр бекемдеген, ал эми Тажикстандыкы андай эмес. Ошол себептен чектешкен мамлекеттердин бийлиги андай процесстерди токтото алары арсар. Ошондон улам Борбор Азия өлкөлөрү качкындарды кабыл албоону биргеликте чечкен.
Чектешкен мамлекеттер, эл аралык коомчулук Афганистанга кол сунуп келет, бирок 40 миллион калкы бар өлкөгө бул жардам деңиздеги тамчыдай эле. Анткен менен миграциялык каатчылыкка жол бербөө үчүн бардык аракеттер көрүлүүдө.
"Талибанды"* таануу азырынча күн тартибинде жок. Анын саясаты Афганистанга америкалык аскерлер киргизилгенге чейинки убактан бери өзгөрдү. Оор экономикалык абалына карабастан Кыргызстан Афганистанга жардам берүүнүн эбин табууда, анткени бул — дээрлик биздин коңшубуз. Эгер ал жакты каатчылык каптап, баш аламандык жана жана жарандык согуш тутанып кетсе, кесепети биздин чөлкөмгө тиет.
"Талибан"* CASA-1000 долбоорун колдой турганын айткан. КР бийлигинин артыкчылыктуу маселелеринин бири — памирлик кыргыздарга көмөктөшүү. Алардын кайтууга ниети болсо, мамлекет аларды жайгашууга жана элге аралашуусуна жардам берет.
"Көңүл жайгарууга али эрте (болбойт)"
Кыргызстандын Кабулдагы элчилигин жакынкы аралыкка дейре жетектеп турган Мирослав Ниязов баарын ачык болууга чакырды.
Кыргызстандын Кабулдагы элчилигин жакынкы аралыкка дейре жетектеп турган Мирослав Ниязов
"АКШ, НАТОнун, айталы, Евробиримдиктин Афганистан боюнча көздөгөндөрү ишке ашпай калды. Демократия, эркиндик жана адам укуктарын коргоону таңуулоо аракети болгон. Кай бир багытта иш оңунан чыккандыр, бирок жыйынтыктардан кеп сала турган болсок, АКШ менен Европа орнотууга тырышкан үлгү толугу менен урады", — деп билдирди Ниязов.
Мурдагы элчинин айтымында, Афганистандан америкалыктар жана НАТО чыгып кетиши жаңы тартип орноду, ал узакка кармалат дегенге жатпайт.
"Талибдерге каршылык көрсөтүүлөр болот. Жеке оюмда, талибдердин бийликке келиши – кадыресе көрүнүш, өлкө табигый өнүгүү жолуна түштү. Ооба, айрым, маселен, кыздардын мектепке барышына тыюу салуу өңдүү нерселер бизге таптакыр түшүнүксүз. Мындай караңгылык америкалыктар келгенге чейин деле болгон, бирок бүгүн талибдер да өзгөрдү. Алар 2000-жылдардын башындагы талибдер эмес, алардын көз карашы алмашты", — дейт Ниязов.
Ошондой эле экс-элчи эмнеге талибдерге каршылык көрсөтүүлөр болорун да мындайча түшүндүрдү: "Афганистанда, мен билгенден 40 чакты көз карандысыз куралдуу түзүмдөр бар. Эгер кызыкчылыктары төп келсе, кандайдыр бир шарттар менен алар бириге алышат. Талибдердин аракеттерин туура көрбөгөн күчтөр таяна турган негиз ушул. Мындай нерсе дайым болгон, далил деле талап кылбайт. Талибдер орноткон шарттуу туруктуулукка дале эрте. Али баары алдыда, ошондуктан көңүлдү жайгарып отуруп калганга болбойт".
Ниязов Афганистанда жайнаган куралдуу түзүмдөрдүн арасынан Борбор Азия жана Россия үчүн кайсынысы коркунуч туудурушу мүмкүн экенин да боолголоп, өзү элчиликти аркалап турганда аталган өлкөдө ИМ* кыйла активдүү болгонун кошумчалады.
* — Уюм террордук ишмердиги үчүн БУУнун санкциясында.
