19-август, 1991-жыл. Кыргызстан көз карандысыздыгын жарыялоого 12 күн калды...

Мындан 30 жыл мурда республика тарыхынын жаңы барактары жазыла баштаган. Өлкөнүн тагдырын чечкен урунттуу учурду, окуяларды ал процесстерге катышкандардын эскерүүлөрү менен баяндап беребиз.

Алгач сөздү 1990-жылдан баштайлы. Ал жылы республиканын өзүнүн президенти шайланып, андан соң өлкө мамлекеттик суверендүүлүккө жетишкен.

Ал мезгилдин шайлоосу азыркыдан бир топ айырмаланган. Биринчиден, Кыргыз ССРинин биринчи президентин депутаттар тандаган. Экинчиден, алардын саны 90 же 120 эмес, 350 болгон. Ошондуктан добуш берүү оңой-олтоң эле өтүп кеткен эмес.

"Отурумдун төртүнчү күнү абдан кызуу өтүп, кызыл чеке болуп, эмоциялар үстөмдүк кыла баштады. Айрым депутаттар өздөрү кабыл алган регламентти көзгө илбей, төраганын "тынчтанып, маселени токтоолук менен чечели" деген сунушуна моюн сунбай залда орнотулган микрофондорду тартып алып, трибунаны ээлеп алышкан".

("Слово Кыргызстана" гезитинин 1990-жылдын 26-октябрындагы санындагы КирТАГдын маалыматы)

Депутаттар микрофонго чыгып президенттикке талапкерлерди сунуштай алган. Анын жыйынтыгы менен тизмеге үч талапкер кирген. Алар — Абсамат Масалиев, Апас Жумагулов, Жумгалбек Аманбаев эле. Бирок алардын бирөөсү дагы зарыл болгон добушту ала алган эмес.

Эл өкүлдөрү кайра добуш берип Масалиев менен Жумагуловдун бирөөсүн тандайлы дешкени менен жеңүүчү аныкталган эмес. Масалиевдин президент болуп шайланышына төрт эле добуш жетпей калган.

Соңунда партиялык жетекчилер жеңилгенин сезип, шайлоонун жыйынтыгын таанууга аргасыз болушкан.

Кийинки күнү депутаттар ал туңгуюктан чыгуу жолдорун талкуулайт. Бири мамлекет башчысын жалпы эл шайласын десе, экинчилери жагдайга карап эле мыйзамдарды өзгөртпөш керек дешкен.

...Ошол маалда алыскы Москвада академик Александр Самарский окумуштуу Аскар Акаевди кызы Бермет менен үйүндө коноктоп жаткан эле. Алар чай үстүндө илим жөнүндө, жашоо тууралуу кызуу баарлашып отурган.

"Бир маалда телефон шыңгырап калды. Биздин парламенттеги демократиялык фракциянын өкүлдөрү тез арада үйгө келишимди суранышты. Президенттик кызматка мени талапкер кылып сунуштоо жөнүндө сөз кылышты. Мен өзүм Люксембургдагы элчиликте иштеп жүргөн Чыңгыз Айтматов талапкерлердин бири болсун деп айткам. Бирок ал кишинин президенттик кызматка келүүгө ниети жок экен".

(Аскар Акаевдин " Памятное десятилетие" китебинен)

Эртеси да парламентте кызыл чеке талаш уланат. Ал жолку шайлоодо алты жаңы талапкер ат салышат.

Жашыруун добуш берүүдө бири дагы зарыл болгон добушту ала албай калып, экинчи турга Акаев менен Исанов гана өтөт.

Ошентип Аскар Акаев салтанаттуу ант берип, өлкөнүн тунгуч президенти катары кызматына киришет.

Анын жеңиши Борбор Азия мамлекеттеринин ичинен Кыргызстанды өзгөчө орунга алып чыккан. Анткени ошол жылы коңшуларда республиканы партиянын лидери, биринчи катчылар көзөмөлдөп турган.

Башында өлкөбүздүн аталышы "Республика Кыргызстан" делген. Ал расмий аталышты 1990-жылы 15-декабрда депутаттар талашып-тартышып кабыл алган "Мамлекеттин суверендүүлүгү жөнүндө" декларациядан кездештирүүгө болот. Документте республикадагы мамлекеттик бийликтин маанилүү маселелери камтылган. Көп өтпөй, 1991-жылдын февралында, Фрунзе шаары Бишкек деп өзгөртүлөт.

Кыргызстандык саясатчылар андай өзгөрүүлөргө карабай, ошол жыл Советтер Союзу үчүн акыркы жыл болушу мүмкүн экендигин толук аңдаган эместир. Себеби 1991-жылы март айында өткөн Жалпы союздук рефендумда СССРди сактап калуу сунушун кыргызстандыктардын көбү колдоп берген.

Ошол учурда бийликтин жасаган аракетине карабай көйгөй көбөйүп, өлкөнүн экономикасы коркунучта турган.

"Президенттиктин алгачкы жылдарындагы коомдун социалдык-экономикалык абалын эскерүү мен үчүн өтө оор. Буюртмалардын жоктугунан ишканалар токтоп калган. Азык-түлүктүн жоктугунан дүкөндөрдүн текчелери бош калып, нан менен камсыздоо үзгүлтүккө учурап, сүт, кант өңдүү өтө зарыл болгон тамак-аш табылбай калган. Буга чейин биздин бюджетти кармап турган борбордон эч нерсе келбей айлык, пенсия кечиге баштаган эле".

(Аскар Акаевдин "Памятное десятилетие" китебинен)

Андан сырткары, суунун азайышы, үшүк айыл чарбага үстөккө-босток көйгөйлөрдү жаратат. Кыргызстандыктар ал жылдары эптеп жан багуунун айласын издеп калган.

Доордун алмашуусун жогору жактагылар да сезе баштаган. 1991-жылдын жайында Жогорку Советтин президиуму жаңы гимн, герб, желекти иштеп чыгууга сынак жарыялап, алдыга озуп чыккандарга 10 миң рублден акчалай сыйлык берүүнү убадалаган. Ошол кездерде алардын бири да тарыхый чоң бурулуштун алдында турганын сезген эмес...

1990-жылдын соңунда бардык советтик республикалар өздөрүнүн суверендүүлүгүн жарыялайт. Жаралган бул кризис СССРди ыңгайсыз абалга кептеп, убакыт чечкиндүү кадамдарды талап кылган. Ал кезде Ново-Огареводо иштелип жаткан Союздук келишимде суверендүү мамлекеттердин биримдигин түзүү пландалган. Аскар Акаев да Новоогаревск процессине башынан аягына чейин катышкан.

Союздук келишимге кол коюу 20-августка белгиленген. Бирок ал күнү аталган документ күчүнө кирген эмес.

СССРдин Ички иштер министрлигинин, Мамлекеттик коопсуздук комитетинин, Коргоо министрлигинин жогору жактагы өкүлдөрү Советтер Союзун сактап калуу жана союздук келишимге кол койдурбоо үчүн Өзгөчө абал боюнча комитет түзөт. Алар Москвага жоокерлерди, аскердик техника киргизип, 19-августта бийликти өз көзөмөлүнө алгандыгын жар салат. Тарыхта ал "Август путчу" деп аталып калды.

Республикалык гезиттерде вице-президент Геннадий Янаевдин жарлыгы жарыяланып, Михаил Горбачев "ден соолугуна байланыштуу" өз ишин уланта албай тургандыгы, СССРдин президентинин милдетин Янаев өзү аткарары жазылган. Бул жаңылыкты уккан жөнөкөй кыргызстандыктар жана көпчүлүк саясатчылар да таң калып отуруп калышкан. Аскар Акаев кийин журналисттерге маек берип жатып ошол маалда "бир балээ" болгонун сезгенин эскерет.

"Окуя болордон үч күн мурда Михаил Сергеевич менен телефон аркылуу сүйлөшкөм, ал Форосто (Крымдын жээгиндеги аймак – ред.) болчу. Чечкиндүү, үнү шайдоот, шайыр эле. Горбачев союздук келишимге кол коюуга даярданып жаткан. Мындан улам оорусу жөнүндө маалымат күмөн жаратты".

(Аскар Акаевдин "Памятное десятилетие" китебинен)

Ошол учурда Москванын мэри Гавриил Попов Ысык-Көлдө эс алып жүргөн. Эмне болгонун уккан калаа башчысы шашылыш "Манас" аэропортунан Москвага учуп жөнөйт.

Окуя ушундай тездик менен өнүгүп жаткандыктан Кыргызстандын жетекчисинин ойлонууга да убактысы болгон эмес. Акаев шашылыш жыйын өткөрүп, мамлекеттин суверенитетин коргоо керектинин айтып элге кайрылат.

"Жыйындан кийин мен президентке өз күчүм менен биринчи кезекте Ак үйдү, өлкөдөгү эң маанилүү объектилерин коргоого алам, өзүмдүн кызматкерлерим менен анын күзөтүн алмаштырам дегем. Ал кезде өлкө башчысын Мамлекеттик коопсуздук кызматы коргочу, Акаев дегениме макул болду".

(Феликс Куловдун "На перевале" китебинен)

Москвада жагдай тездик менен курчуган. Путчисттерге РСФСРдин президенти Борис Ельцин каршылык көргөзгөн. Ал эми Кыргызстанда абал салыштырмалуу туруктуу болчу.

"Биздеги ыкчам маалымат боюнча жыйынтык чыгарсак, жалпы абал тынч. Азыр элдин баамдап, ойлонуп отурган учуру. Комитеттин тараткан билдирүүсүнөн сырткары, СССРде болуп жаткан окуялар боюнча бизде маалымат аз болуп жатат".

(Кузнецовдун республикалык телеканалга берген маегинен үзүндү. "Слово Кыргызстана" гезити, 1991-жылы 20-августта жарыяланган)

Ошол эле күнү Кузнецов Кыргызстандын Мамлекеттик коопсуздук комитетинин башчысынын милдетин убактылуу аткаруучу болуп дайындалат. Ага чейин бул кызматта Жумабек Асанкулов турган.

Акаевдин эскерүүсү боюнча, ал маалда республикада эки саясий күч болгон. Бир жагында президент жана анын аппараты болсо, экинчи тарапта өзүнүн күчүн жогото элек борбордук комитет эле. Экөө тең Ак үйдө жайгашкан. Президенттин администрациясы батыш бөлүгүндө болсо, коммунисттер чыгышында отурчу. Кыскасы, август путчу учурунда президент менен коммунисттик партия баррикаданын эки жагында турган. 19-августта коммунисттик бюро Советтер Союзун сактап калгысы келген Өзгөчө абал комитети колдогон билдирүүнү таратат. Ага карабай республикада башаламандыкка жол берилбей, милиция өз милдеттерин так аткарган. Ошол кезеңди милициянын генерал-майору Садырбек Дубанаев мындай эскерет.

Кулов кечинде калаанын, Акаев жашаган резиденциянын үстүнөн тик учактар учуп, шаар аралык байланыш жок болгонун эскерди.

Бишкекке танкалар менен кирчү жерлерге жол коопсуздугун камсыздаган кызматкерлерди мотоцикл менен койгон. Танкаларды өткөрбөш үчүн аларга салмактуу темирлерди, күйүүчү май куюлган бөтөлкөлөрдү беришкен.

"Биз шаарга жоокерлердин киришин күттүк. Жаштар чогулду, аларды мени менен жолугушуусун сурандым. Жаштар "бизге курал бергиле" деп талап коюшту.

— Эч кандай курал берилбейт. Эгер танкалар пайда болсо, аларды сулуу кыздар, гүл менен тосуп алгыла. Танкисттерге суу, тамак-аш берип, күлүп-жайнап тоскула! Жаш жоокерлер — жетекчилиги эмнеге жумшагандыгын билбеген балдар. Аларды эл өз баласындай, жакынындай жайдары тосуп алса, жоокерлер максаты жаман буйруктарды аткарбайт, - дедим.

Менден "Горбачев тирүү болушу мүмкүнбү?" деп сурашты.

Мен аларга "менимче, ал тирүү. Эгер өлсө, Өзгөчө абал боюнча комитеттин тарапташтарынын аракеттери ырайымсыздык, мыкаачылык менен коштолмок деп жооп бергем".

(Феликс Куловдун "На перевале" китебинен)

Ал окуяларга чейин Кулов милицияны департизациялоону сунуштаган. Муну менен погончондор саясаттан сырткары иш алып бара алмак. Мындай сунушка Компартиянын борбордук комитети макул болгон эмес, ал эми погончондордун көпчүлүгү аны колдоп кеткен. Соңунда ички иштер органдарынын бардык кызматкерлери партиядан чыгарылган. Ал чечим путчага үч күн калганда күчүнө кирген эле.

Кийинки эки күн жетекчилер үчүн уйкусуз өткөн. Гезиттер биринин артынан бири ошол кездеги түзүлгөн абал боюнча билдирүү тараткан. Парламент да үн катпай отурган эмес. Кыргызстан биринчилерден болуп мамлекеттик төңкөрүш жасоого аракет болгонун ачык айтып чыккан.

"…1985-жылы апрелде кабыл алынган багыт биздин өлкөнүн жашоосуна көп жакшы, жаңы нерселерди алып келди. Алдыбызга демократиялуу, укуктук мамлекет түзүү милдети коюлган. Акыркы жылдары ар кыл жагдайга байланыштуу экономикалык, саясий абал өтө солгундап кетти, улуттар аралык мамиле чыңалды, жашоо кымбаттады. Мамлекет ылдыйды көздөй кетти. Эски системада жарака кетип акырындык менен ураса, жаңы система күч топтой элек болчу.

Мунун баары конкреттүү чараларды көрүп, мамлекетти каатчылыктан чыгарууну талап кылган. Союздук келишимдин долбоорун даярдап, ага кол койдуруу үчүн чоң иштер жасалды. Кыргызстан Республикасынын Жогорку Совети аны эки жолу карап, кошумчалары менен колдоп берген. Биз үмүт менен жашаганбыз. Өлкөдөгү абал турукташып бара жатканына көзүбүз жеткен, башка курч маселелер да чечилген.

Бирок мен борбордо болгон окуяларды демократияга каршы жасалган чоң сокку, мамлекеттик төңкөрүш деп баалайм..."

(Шеримкуловдун 1991-жылдын 20-августтагы билдирүүсүнөн)

Ал ортодо эл арасында "Өзгөчө абал боюнча комитеттин мүчөлөрү Бишкекке учуп келе жатат, Кыргызстанга Ферганадан танкалардын колоннасы чыгыптыр" деген түрдүү ушак-айың пайда болот. Милиция бардыгына даяр болчу. Ошондо Аскар Акаев өзүнүн жарлыгы менен өлкө аймагындагы бардык аскердик курамды президенттин уруксаты жок дислокацияланган жеринен сыртка чыкпоого буйрук берет.

Басма сөздө өлкө башчысынын ошол жарлыгынын жанында Акаевдин түнкү саат үчтө жасаган билдирүүсү жазылган. Анда президент акыркы күндөрү болуп жаткан окуяларды мамлекеттик төңкөрүш жасоого аракет деп сыпаттап, Ельциндин позициясын толук колдой турганын жар салган.

Кийин Ферганадан Кыргызстанга чыккан танкалар, Бишкекке учуп келе жаткан комитеттин мүчөлөрү тууралуу маалымат жалган болуп чыккан. Анда өзүн-өзү билип, өтүгүн төргө илген комитеттин мүчөлөрүнүн камалышына саналуу гана сааттар калган. 21-август күнү эртең менен Москвадан аскер техникасы, жоокерлер чыгарыла баштайт. Горбачев иш ордуна келип, Өзгөчө абал боюнча комитеттин мүчөлөрү камакка алынат.

Ошентип 1991-жылдын август айында Советтер Союзунун тагдыры чечилет.

Москвадагы бийликти күч менен басып алууга аракет кылгандар камалгандан он күн өткөн соң Бишкекте Жогорку Совет кезексиз сессия өткөрөт. Жыйын түн ортосуна чейин созулуп, кийин ал окуя тарыхта калат. Ал отурум майда-баратына чейин "легендарлуу парламенттин" депутаттарынын күнү бүгүнкүдөй эсинде.

Декларацияда Кыргызстан көз карандысыз, суверендүү, демократиялык мамлекет деп жазылып, жаңы союздук келишимди колдогон. Эл өкүлдөрү СССР жаңы принциптер менен өмүрүн улантат деп ойлошкон. Бирок ири державанын келечеги саналуу айларда эле билинип калган.

Ошол күндөрү жаңы "төрөлгөн" Кыргызстанга чоң жоопкерчилик жүктөлгөн.

Кыргызстандыктардын көгүлтүр экранында СССРдин мамлекеттик телерадиосунун квартети жаңырып турганда республиканын актай барактары жазыла баштаган. Алдыда эл жалпы шайлоого катышып президентин тандамак. Анда Акаев шайлоочулардын 95,3 пайыз добушун алып жеңишке жеткен.

Анан союздук республикалар биринин артынан бири өзүнүн көз карандысыздыгын жарыялай баштайт. Ошол эле маалда Советтер Союзуна экинчи өмүр берүү аракеттери токтогон эмес. Күзүндө СССРдин Жогорку Совети жаңы курамда өз ишин баштап, ага делегат болуп союздук республикадан эл өкүлдөрү барган.

1991-жылы 8-декабрда кезектеги дагы бир бурулуш болот. Россия, Украина, Беларустун жетекчилери Беловежск макулдашуусуна кол коет. Ал документ Көз карандысыз мамлекеттер шериктештиги уюмун түзүүгө негиз болот. Бирок ага Горбачев нааразы эле. Бул маалда СССРдин биротоло кулашына бир нече жума эле калган.

1991-жылы 21-декабрда Алматы шаарындагы президенттердин жолугушуусунда КМШга дагы сегиз республика кошулат. Арасында Кыргызстан да болгон. Төрт күндөн кийин кечке маал СССРдин президенти Михаил Горбачев телеканалдын түз эфиринде элге кайрылып, отставкага кете турганын билдирет.

Ошентип Советтер Союзу 1991-жылы 15-декабрда саат 19:38де жоюлуп, Кремлдеги советтик желек түшүрүлүп, ордуна Россиянын туусу илинет. Ал маалда мурдагы СССРдин борборунда жаан аралаш кар жаап жаткан. Ага кыргызстандык саясатчы Өмүрбек Текебаев да күбө болгон.

Андан соң формалдуу иштер гана калган.

"1991-жылдын 31-декабрындагы таңы азыркыга чейин көз алдымда. Ал күнү Минскиден мамлекет башчыларынын жыйынынан учуп келгенбиз. Ал жолугушууда КМШ уюмун түзүү каралып, Алматы келишиминин негизи иштелип чыккан. Түн уйкусуз өтүп, маанай өтө начар болчу. Ал кезди ошол замандын сөзү менен айтайын, "кимдир бирөө СССРдин кулашына кайгырбай жатса, анын жүрөгү жок. Кимдир бирөө СССРди калыбына келтирүүнү кыялданса, анын мээси жок..."

(Аскар Акаевдин "Памятное десятилетие" китебинен)

Жыйынтыгында улуу державанын урандысынан ар бир республика өз жолун салууга киришкен. Ал өзүнчө чоң сөз...