Өлкөбүздү кыдырып жүрүп, аябай көп эстелик тургузганыбызды байкадым. Айыл-кыштактардан тартып баш калаабызга чейин жалаң жамы журтка таанымал тарыхый инсандарга эле эмес, аты-заты анчейин белгисиз адамдарга деле коюлган айкелдер жайнап кетиптир.
Айкелстанга айландыкпы?
Таттуу ниет жана ачуу чындык
Балким, кийинки муун унутпай, эмгегин эстеп, амалын аздектеп, таазим этип жүрсүн деген ниетте эл-жерине мээнети сиңген даңазалуу ата-апаларыбыздын элесин таштан жана темирден жасап жаткандырбыз. Бирок ошону менен эле алардын аттары жатталып, жүрөккө сиңип, көзгө сүртүлүп калса кана. Андай болбой жатпайбы. Маселен, Бишкектин чок ортосундагы Маданият министрлигинин маңдайындагы гүлбакта Кыргыз ССРин ийгиликтүү башкарган өкмөт жана республика жетекчилеринин, коомдук жана мамлекеттик ишмерлердин айкелдери каз катар тизилип турат. Ошол гүлбакта ары-бери өткөндөрдү көзүнө илбей кыналыша эзилишкен оголе көп жаштардын кимисинен болбосун “Мобу кимдин элеси? Тээтиги кайсыл залкар?” деп сурап көрүңүзчү. Бул Абдыкадыр Орозбеков, тигил Иманалы Айдарбеков, береги Баялы Исакеев, катарындагы Раззаков же Усубалиев деп так адашпай атап беришинен чоң күмөнүм бар. “Абды Сүйөркуловду таап берчи?” десең, “Аның ким эле? Тааныбайт экем” деп ийин куушурары турган кеп. Аларды көрүп, “ии, ушундай мыктылар өткөн экен, изилдеп окуп, билейинчи” дегендердин чыгышын дегеле элестете албай койдум. Ар бири бери эле дегенде бир нече жүз миң сомго жасалган айкелди тургузууга кеткен кайран убарагерчилик жана ысырапчылык...
Карга менен сагызган отурган асыл баштар
“Бир эле адам” же жакыр фантазия
Кээ бир жерлерде “баланча балбан”, “түкүнчө баатыр” деп жергиликтүүлөрдөн башка эч ким эгерим укпаган мырзалардын келбеттерин таштан чегип тургузуп, алдына жашаган доорун, учурун жазып коюшкан. Мындан эки-үч кылым илгери жашап өткөн адамдын келбетин ким көрүптүр да, ким эстеп калыптыр? Бул элди, туристтерди, ири алдыда өзүбүздү алдоо эмеспи? Ал адамдардын элестери — болгону сүрөтчүлөр менен айкелчилердин фантазиясы, ой чабыты. Фантазиялар да байыраак, кененирээк болсо мейли эле, бири-бирине өтө эле окшош болуп жатпайбы. Же эмне, баатыр деген куралын кармап, кармашууга камдуу абалда атчан туулабы? Ал деле шаймандарын чечип коюп эс алып жерде отурат, элге кайрылып сүйлөйт, жөө басып, жар жандап бала сүйөт, кеседен кымыз же максым ичет. Дегеним, бизде баатыр аттуунун дээрлик баарынын эстеликтери сакалчан, соот-тулга кийген, бир колунда найза же кылыч, бир колунда калкан кармап тулпарын алкынткан москоол, алибеттүү эркектердин образында. Жазууларынан гана бири Манас атабызга, бири Жайыл баатырга, бири Курманбек баатырга тургузулганын билбесек, баары окшош. Кыргыз тамгасын тааныбаган чет элдик турист алардын баарын бир эле адам деп ойлосо, таң калуунун кереги жок.
Кыргыз өңү - Сүймөнкулдун өңүндөй
Аларды коюп биз менен бир заманда жашап өткөн айтылуу алптарыбызга арналып тургузулган айкелдерди көздөн өткөрөлүчү. Кыргыз жерине биринчи келген америкалыкка Бишкектин Чүй — Тыныстанов көчөлөрүнүн кесилишиндеги Сүймөнкул Чокморовдун эстелигин көрсөтүп, “Кыргыз өңү - Сүймөнкулдун өңүндөй” десең кандай пикирде калат? Карт кекирип коюп жоро бозодон келе жаткан кызымтал кулпендеге окшогон ал эстеликтен актердун талантынын чоң күйөрмандары мындай турсун, чейрек кылым кошо жашап жаны-каны аралашып калган аялы да Сүймөнкул атабызды тааныбаса керек.
Айтылуу беш жылдыздуу мейманкана менен Опера жана балет театрынын ортосуна орнотулган Бүбүсара Бейшеналиеванын айкелин карап “ушул кыргыз искусствосунун эң татынакай өкүлдөрүнүн бири” деп ким айтат?
Ташка адамдын жүзүндөгү ар бир тырышты, башындагы ар бир чачты эсептеп дал өзүндөй чегип чыккан менен тирүүнүн жүзүндөгү нурду, касиетти чагылдырып берүү мүмкүн эмес тура.
Куру намыстын акыбети
Эстеликтердин жайнап кеткени, менимче, баягы эле куру намыс менен атаандашуунун акыбети. “Түкүнчөлөр бабасына балбал, абасына айкел койду, биздин эмнебиз кем?” деген мактанчаак көр сезим жүрөккө уялаганда ушинтип пайдасыз убарага түшөт экенбиз. Президенттин аппаратында иштеп жүргөнүмдө "Баланча деген атактуу инсанга эстелик курууга Бишкектин чок ортосунан жай таап бергиле, болбосо ушунча укум-тукуму митингге чыгып көргүлүктү көрсөтөбүз" деген мааниде жазылып, жүздөгөн адамдын колу коюлган кат кароомо түшкөн. Атайын айтылуу тарыхчыларды топтоп кереге кеңеш курсам, ошол белгилүү инсандын аты дайын болгону менен ал тууралуу архивде бир да материал жок экен. Каңшаар же санжыра түрүндө айрым аңыздар гана айтылып жүрүптүр эл арасында. Бирөө баатыр болгон десе, бирөө дыйкан деп, дагы бирөө ити чөп жеген соодагер болуптур деген “имиш” деңгээлиндеги божомолдорун ортого салып тим болушту. Ал тургай чыккан жери жана теги тууралуу да бирдиктүү пикир жок экен. Ошондо эгерде бабасын ушундай эле жакшы көрсө катка кол койгон ушунча урук-туугандарынын биринин короосуна алтынга жалатып ааламдагы эң кымбат айкелин тургуза бербейби, жөө жомокто аты калган каармандын баарына эстелик коё бергидей баш калаабыздын чордону асман алдындагы музей же «Ала-Арчадай» көрүстөн эмес да деп капалангам.
Сый-урмат деген - бул...
Көрсө, сый-урмат — бул тирүүлүктө жылуу учурашып, салам жолдошуп, кабар алышып, кубанычты бөлүшүп, кайгырганда көңүл көтөрүшүп, ооруганда зыярат кылышуу сыяктуу адамдык алака экен. Өлгөндөн соң маркумдун рухуна бейпилдик, саламаттык тилеп бата кылып, эмгегин эскерип туруу да чыныгы сый-урматтын белгиси. Таштан келбетин чегип, бир жерге тургуза салып, ошону менен озуйпадан кутулдук дегендин ордуна чыгаан таланттын же кыраан баатырдын кылган эмгегин элге таанытуу, кийинкилерге үйрөтүү аракетин көрсөк, анын атын урпактарга таанымал кылууга көбүрөөк салым кошмокпуз. Жусуп Баласагынды биз Кыргыз улуттук университетинин алдында турган узун сакалдуу айкели үчүн эмес, “Төрдөн орун тийип калса нааданга, улагада калганыңа арданба», «Тил — арстан, босогоңдо комдонгон, бошоп кетсе өзүңдү да жеп койгон” деген сыяктуу укканды муютуп, окуганды ойго салчу нарктуу насааттары, керемет ыр саптары үчүн эстейбиз, урматтайбыз жана сүйөбүз.
Токтогулду Токтогул кылган Оштогу гүлбактын кире беришиндеги комуз кармаган эстелиги эмес, “Бычак берсең кындап бер, кындап берсең чындап бер. Берекесиз байлардан, пейил менен кун кетер. Жумуш кылсаң мудаа кыл, иштей көрбө илдекер. Кара санап бирди алсаң, колуңуздан миң кетер” деген сыяктуу санат саптарынан билебиз.
Манас атабызды Улуттук филармониянын алдындагы жана "Ала-Тоо" аятындагы бири-бирине таптакыр окшобогон айкелдеринен эмес, “Курама топтоп журт, кулаалы таптап куш кылган” кеменгерлиги үчүн туу тутуп сыйлайбыз, сыймыктанабыз.