Касым Тыныстановдун өз мезгилинен кыйла алдыга озгон, улуту үчүн чын жүрөктөн күйгөн, илим менен көркөм чыгармачылыкта баа жеткис эмгектерди жасаган улуу инсан экендигинде талаш жок. Sputnik Кыргызстан агенттиги кыргыз жазма адабиятынын жана тил таануу илиминин баштоочуларынын бири болгон илимпоз тууралуу кызыктуу фактыларды сунуштайт.
Илимге кызыккан бала. Касым Тыныстанов 1901-жылы 10-сентябрда Ысык-Көл облусундагы Чырпыкты айылында дыйкандын үй-бүлөсүндө жарык дүйнөгө келген. Ата-энесинин социалдык абалы тууралуу так маалымат жок. Колунда кенедей байлыгы жок кедей дегендер да, мал-жаны бар тектүү жердин тукуму дегендер да кездешет. Кандай болгон күндө да атасы Тыныстан араб тамгасында анча-мынча окуп, кат-сабаты жоюлган адам болгону чын. Ал уулунун окууга болгон дилгирлигин байкап, жашы сегизге жеткенде айылдагы молдодон билим алууга жөнөтөт. Диний мектепте үч жыл арабча тамга тааныган соң Касым Сазановка айылында башталгыч мектепте окуп баштайт. Жаш кезинен эле илим-билимге, адабиятка катуу кызыккан Тыныстанов дароо эле окуучулардын алдыңкысы болуп чыга келет. Тилчини окуучулук кезинен бери жакшы билген окумуштуу Кусейин Карасаев "жаштайынан эле башкалардан айырмаланып турган таланттуу инсан эле" деп эскерген жайы бар. Бирок болочоктогу илимпоз үчүн айыл жергесиндеги жөнөкөй мектептер берген билим жетишсиз эле. Мындан улам 1914-жылы өз мезгилинин эң алдыңкы окуу жайларынын бири болгон Каракол шаарындагы жергиликтүү орус мектебине кабыл алынат. Бул жерде орус тили, география, арифметика жана тарых жаатында сабак алат.
Окуусун таштап Кытайга качкан. Тилекке каршы, Касым Тыныстановдун толук кандуу билим алуусу 1916-жылы үзгүлтүккө учурайт. Бүткүл кыргыздын башын кайгыга бөлөгөн азаптуу Үркγндүн запкысын илимпоз да тартат. Ата-энеси менен бирге дүрбөгөн элге кошулуп Кытайга качат. Бөтөн жерде жергиликтүү байларга жалданып иштеп, эки жыл жүргөн соң, 1918-жылы, өз мекенине кайтып келишет. Тыныстанов билим алууну улантууну каалагандыктан Ысык-Көлдүн Тепке айылындагы таякелеринин жанында калат. Бирок бул жердеги окууга ичи чыкпай, 1919-жылы жөө Алматыга аттанат. Ал мезгилде Ташкенттеги Агартуу институту Борбор Азиядагы эң алдыңкы окуу жайлардын бири эле. Бул жерде элдин сабатын жоюу үчүн заманбап мугалимдер даярдалчу. Мындан улам Тыныстанов да Ташкентке жөнөтүлүп, Агартуу институтунун даярдоо бѳлүмүнѳ кабыл алынат.
Ташкентте башталган илим жолу. Анын илимий ишмердиги жогорку окуу жайда окуп жүргөн кезинде эле башталат. 1920-жылы казак тилинде чыккан "Жаңа Өрис" гезитине бөлүм башчысы болуп дайындалат. Бирок бул кызматта бир жыл турган соң катуу ооруп, кичи мекени Караколго жөнөөгө аргасыз болот. Өз үйүндө да бош жүрбөй драматург катары талантын сынап көрүүнү чечет. Ошентип Кыргызстандагы алгачкы театр труппасын түзгөн жайы бар. Дартынан айыккан соң окуусун улантуу үчүн кайрадан Ташкентке сапар алып, ал жерде "Ак-Жол" гезитинде, "Жас Кайрат", "Сана" журналдарында иштейт. Аталган басылмаларда кыргыз тилиндеги материалдарды уюштуруп, алардын басмага берилүүсүнө жооптуу болот. Ошол эле кезде Түркстан АССРинин Агартуу комиссариатындагы Кыргыз илимий комиссиясынын мүчөлүгүнө кабыл алынат. Институтту 1924-жылы ийгиликтүү аяктап мекенине кайтат.
Кыргыз адабиятына негиз салган. Касым Тыныстанов 37 жылдык ѳмүрүнүн кѳп бѳлүгүн мамлекеттик жана илимий жумуштарга арнагандыктан кѳркѳм чыгарма жазууга убактысы аз болгон. Ошентсе да анын кыргыз адабияты үчүн кошкон салымы чоң. Чыгармачылыгы студенттик кезинде гезиттерде иштеп жүрүп казак тилинде жазган бир нече ыры менен башталат. Ал эми кыргыз тилиндеги алгачкы "Ала-Тоо" аттуу ыры 1922-жылы жарыкка чыгат. Ошол эле учурда Тыныстанов кыргыз прозасына негиз салгандардын бири. Анын "Мариям менен көл боюнда" повести кыргыз реалисттик прозасынын алгачкы өрнөгү катары эсептелинет. 1924-жылы "Жас кайрат" журналына чыккан бул чыгармада бири-бирине жетпей калган эки жаштын арманы баяндалган. Ошондой эле 20-кылымдын башындагы оор социалдык көйгөйлөр, кыздардын кордолушу чагылдырылган. Ал эми анын 1919-1924-жылдар аралыгында жазган ырларын камтыган "Касым ырларынын жыйнагы" 1925-жылы Москвада басылган. Жеке чыгармачылык менен гана чектелип калбай, кыргыз элине таандык оозеки эмгектерди, "Манас" эпосун жыйноого зор көңүл бөлүп, бул жаатта бир нече көлөмдүү илимий макалаларды жазган. Улуу манасчы Саякбай Каралаевдин айтуусундагы "Манас" үчилтигин толук жазып алуунун демилгечиси болгон. Ага кошумча, Тыныстанов тунгуч көркөм котормочу катары да белгилүү. Ал орус жазуучусу Иван Крыловдун тамсилдерин жана Коммунисттик партиянын гимни "Интернационалды" биринчилерден болуп кыргызчага которгон. Ошондой эле орус революциячыл ырларын "Өзгөрүштүн ырлары" деген ат менен которуп, китеп кылып чыгарган.
"Кара тизмедеги" илимпоз. Касым Тыныстановдун ысымы атылгандан кийин да ондогон жылдар бою "кара тизмеден" алынбай келген. Аты илимий чөйрөдө эскерилбей, өзү даярдаган бир нече эмгеги жарыкка чыкпай, жасаган эмгектери бааланбай калган. 1957-жылы жубайы жана уулунун кайрылуусунан кийин СССР Жогорку Сотунун Аскердик коллегиясы Тыныстановго карата чыккан өкүмдөрдүн баарын жокко чыгарат. Бирок тилчинин партиялуулугун калыбына келтирүү дале болсо кыйынга турат. Бийликтеги аткаминерлердин бир нече жолку талашып-тартышууларынан кийин гана, 1958-жылы партиялык билети калыбына келтирилет. Тилчи каза болгондон жарым кылымдан кийин гана толугу менен акталат. 1988-жылы партиянын Борбордук комитети илимпозду актап, анын кыргыз илим чөйрөсүндөгү ишмердиктери кайрадан бааланып, адабий мурастары тууралуу тарыхый чындык ордуна келтирилет.
