Элдик толкундоолордо Ак үйдүн терезесинен учкан, өрттөлгөн кагаздар өлкөнүн келечегине кандай таасир эткенин, элдин каймагы болчу жаштар каякта жүргөнүн кеңири кеп кылабыз.

Союз тараган 90-жылдардын башында кыргызстандыктар эптеп-септеп күн көрүп, "өлбө жаным, өлбө" деп тиричилигин жүргүзүп жаткан кез эле. Жаңы эле эгемендүү болгон республикада түрдүү жараяндар биринин артынан бири жарыяланып, экономика мышык ыйларлык абалга кептелген. Карапайым эл кара курсактын айласын гана издеп базарга чуркаган. Ал кыйын кезең мекендештерибиздин көбүнүн азыркыга чейин эсинде.

Мындай жагдайда маданият, медицина, билим берүү тармагындагылар кол куушуруп отуруп калган. Мектепти аяктап жаткан кыздар, балдардын ата-энелери бүтүрүүчүлөрдү борбор калааны кой, айылдан бир нече чакырым алыс турган шаарга окууга жиберүүгө мүмкүнчүлүгү жок эле. Шыгы, жөндөмү бар бир топ жаштар ал жылдары элеттин көйгөйү менен баш катырган.

Кыргызстанда 1995-жылы "XXI кылымдын кадрлары" президенттик программа иштей баштап, чет өлкөдөн билим алууну кыялдангандарга жол ачылат. Ага биринчилерден болуп Талант Султанов өтүп кетет. Бишкекте 1-курста окуп жүрүп океандын ары жагынан жогорку билим алуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болгондо уулун ата–энеси кантип узатууну билбей далбастап калган эле. Жаш жигиттин жакындары бир койду Таластын мал базарында сата албай, Казакстандын Таразына чейин алып барган. Ал жактан да аларман чыкпай, койду союп этин сатууга аргасыз болгон. Акчасына кийим-кече алып Талант Америкага жөнөгөн.

Ал жылы Кыргызстандан АКШга 15 стипендиант кетет. Алар менен президент Аскар Акаев өзү жолугуп, каалоо-тилектерин айтып, батасын берип узаткан.

Ошентип, Талант өзү курактуу беш бала менен Сан-Франциского учуп барып, бир нече ай Американын жашоосуна көнүү үчүн атайын программадан өтөт. АКШда билим алуусун улантып шак эле экинчи курска кирген. Бирок 1998-жылы кичи мекенине каникулга келген учурда президенттик администрациядан "мындан ары окууңардын акчасын төлөй албайбыз" деп жаштардын шаабайын суутат.

Мындан улам жаш жигит күндүз университеттин эл аралык бөлүмүндө иштесе, түнкүсүн ресторанда идиш жууп, официант болуп жүрүп дипломдук ишин ийгиликтүү коргогон.

Талант 1999-жылы Кыргызстанга кайтып келип жогорку окуу жайда мугалим, президенттик администрацияда жооптуу кызматкер болуп иштеген. Андан сырткары, Вашингтондогу Бүткүл дүйнөлүк банктын штаб-квартирасында жана Алматы шаарындагы Борбор Азия боюнча кеңсесинде эмгектенип, андан соң КРдин Улуттук стратегиялык изилдөөлөр институтунун директору, премьер-министрдин кеңешчиси болот. Учурда ал Кыргызстандын интернет тармагын өнүктүрүүгө багытталган долбоорлор менен алектенип келет.

Аскар Акаевдин президенттик программасынын аркасы менен жаштардын эл аралык билим берүү программаларына катышууга, жергиликтүү адистердин дүйнөдөгү алдыңкы илимий мекемелерде кесипкөйлүгүн жогорулатууга, идиректүү балдар-кыздарга колдоо көрсөтүлмөк.

Ошондой эле чет мамлекеттер, уюмдар жана долбоорлор менен билим берүү жаатында кызматташуу да каралган. Тунгуч ажонун көздөгөнү боюнча бир нече жылдан кийин Кыргызстандын жаш интеллигенциясы пайда болуп, алар мамлекеттик башкарууга келишмек. Аталган программанын стипендианты болуу көптөгөн жаштардын кыялы эле.

Программа өлкө башчысынын жеке көзөмөлүндө болуп, ага байланыштуу маанилүү чечимдер Ак үйдө кабыл алынган. Уюштуруу иштери менен атайын катчылык алектенсе, президенттин алдындагы билим берүү жана илим иштери боюнча комиссиясы талапкерлерди тандаган. Аталган комиссиянын төрагасынын биринчи орун басары Осмонакун Ибраимов демилгени ишке ашыруудагы алгачкы аракеттер 1993-жылы эле башталганын айтат.

Чет өлкөгө жаштардын көпчүлүгү маалыматтык технологияларды, укук, каржы, чет тилдерди өздөштүрүү үчүн жиберилип, техникалык адистиктерге басым жасалган. Стипендианттар ошондой эле илимий-изилдөө иштери менен магистратура, докторантурага барган.

"XXI кылымдын кадрлары" программасынын ишке ашырылышына президенттин алдындагы билим берүү жана илим иштери боюнча комиссия баш-көз болуп, курамына ректорлор, окумуштуулар, президенттик администрациянын жооптуу кызматкерлери кирген. Ага президент Аскар Акаев өзү төрагалык кылган.

90-жылдардын соңунда Нурлан үч жыл катары менен сынактарга катышып жүрүп көздөгөнүнө 2002-жылы гана жеткен.

Тандоонун биринчи турунда талапкерлердин документтери текшерилип, дипломдо "3" барлар сынактан четтетилген. Экинчи турда чет тилди билгени текшерилип, үчүнчү турда талапкер адистигине жараша окумуштуулардын суроолоруна жооп берген же текст тапшырган. Андан соң гана комиссияга маектешүүгө барган. Ага сөзсүз гранттык орун берген тараптар да катышчу.

Бирок айрым студенттер ал стипендияга жеңил эле жетип, өз өлкөсүн уят кылган учурлар да болбой койгон эмес. Нурлан Кыштобаев чет өлкөгө программанын аркасы менен эс алуу үчүн келгендердин четин чыгарды.

Кыштобаев ЖОЖду бүтүп эл аралык укукту чагып калганда Лондондо иштеп, бир нече жылдан кийин Кыргызстанга келген. Учурда Бишкекте эл аралык юридикалык фирманын башкы директору жана Centerra Gold Inc компаниясынын директорлор кеңешинин мүчөсү кызматында.

Стипендианттар өздөрү да сынактар башында сапаттуу өтүп, бара-бара тандалган жаштардын билим деңгээли төмөн болгонун жашырбайт. Программанын алкагында Индияда билим алган Уланбек Садыбакасов ортого тааныш, тууган-туушкандарды салгандар болгон эмес деп айтуу кыйын дейт.

Ал эми комиссияда эки жылдай жооптуу катчы болуп иштеген Үмүтхан Тыналиева окууга өтүп кеткен студенттердин арасында чоңдун балдарынын бар-жогун президент менен мамлекеттик катчы текшергенин кеп кылат.

1996-жылы Президенттин алдындагы Билим берүү жана илим иштери боюнча комиссиянын алдында Билим берүү фонду түзүлөт. Ал фонд эл аралык финансы институттарынан, уюмдардан жана демөөрчүлөрдөн жардам алган.

Ошол кездеги комиссиянын жооптуу катчысы Токтош Айтикеева 1997-жылы гезиттердин биринде берген маегинде мамлекеттик бюджеттен программага бир дагы тыйын бөлүнбөгөндүгүн айткан.

Программаны ишке ашыруу жылдарында каржылык көйгөйлөр болуп турган. Мисалы, 2005-жылдын март окуяларынан кийин Чехияда окуган 11 кыргызстандык студенттин стипендиясы токтоп калган. Аталган мамлекетте стипендианттар жогорку билим алуу үчүн тил курстарынан өтүп жүргөн.

Кайрат ага карабай тобокелчилик кылып өз алдынча Чехияга барып, стипендиялык бош орун таап, 2007-жылы окуусун аяктап, Кыргызстанга кайтып келген. Бирок мамлекеттик органдарда орун таппай, өз жолу менен кеткен. Кайрат азыр кыргызстандыктардын бизнесин өнүктүрүүгө көмөктөшүп, КРдеги көз карандысыз директорлор палатасынын президенти.

Негизинен "XXI кылымдын кадрлары" чет элдик окуу жай, уюм, мамлекеттер берген гранттык орундардын эсебинен окуган. Мындайча айтканда, ошол кездеги президенттик администрация көбүнесе ортомчулук, уюштуруучулук милдетти аткарган.

Андан сырткары, "Кумтөр Оперейтинг Компани" программага бир нече жыл 200 миң доллардан бөлүп турган. Республикалык бюджеттен акча 2012-жылдан тарта гана бериле баштаган. Жалпы "XXI кылымдын кадрларына" канча акча жумшалганын бир дагы мамлекеттик орган так билбейт.

Стипендианттар кесипке ээ болуу үчүн АКШ, Германия, Россия, Кытай, Малайзия, Австрия, Австралия, Италия, Аргентина, Украина, Словакия, Чехия, Иордания, Индия, Түркия, Англия, Түштүк Кореяга жөнөтүлгөн. Ал мамлекеттерде кыргыз жаштары жогорку билим алчу, илим менен алектенчү же кыска мөөнөттүү курстарга катышчу.

Президенттик архивде сакталган маалыматтар

Программанын аркасы менен 18 жылда канча кыргызстандык сыртка жөнөтүлгөндүгү тууралуу толук маалымат жокко эсе. Президенттик администрация программанын кагаздары 2005-жылдын март айында жана 2010-жылдын апрелиндеги окуяларда жоголуп кеткенин кабарлады. "XXI кылымдын кадрлары" болжол менен бир миңдин тегерегинде.

2013-жылы ошол кездеги президент Алмазбек Атамбаев өзүнүн жарлыгы менен программаны жоюп салат. Келечек үчүн маанилүү делген долбоордун токтотулушу ЖМКларда деле чагылдырылбай, коомчулук тарабынан деле реакция болгон эмес. Ал маалда "XXI кылымдын кадрларынын" аты-жыты белгисиз болуп бараткан. Коңшу Казакстан ошондой эле "Болашак" программасын 1993-жылдан бери ийгиликтүү иштетип келет, стипендианттарынын саны азыр 14 миңден ашты. Кыргызстанда аталган программанын жакшы жыйынтык бербей калышынын бир нече себеби бар.

Чет өлкөдөн билим алып келгендерди мамлекеттик кызматка аралаштыруу жол-жобосу иштелип чыккан эмес. Ошол эле маалда аларды өлкөгө алып келүү аракеттери болгон эмес. Стипендианттар мекенине келгенде ылайыктуу жумуш издөөгө аргасыз болгон.

"Ушул программа менен чет өлкөгө билим алганы барып ал жакта калып калгандар толтура. Алар Кыргызстанга кайтып келсе да жумушсуз байкуш болуп калышчу. Мамлекет баш-көз болуп көзөмөлдөгөн да жок. Ошонун айынан алар дүйнөгө тарап кетишти. Мен Казакстанда 2016-2018-жылдары проректор болуп иштеп калгам. Казактардын "Болашак" программасын жакшы билем. Бүтүрүүчүлөрү азыр коңшу өлкөнүн мамлекеттик органдарында, илимий мекемелеринде иштөөдө. Республиканын алдыга жылышына чоң түрткү болуп, жакшы жардам берди. Казактар окууга кетип үйлөнүп алгандарга же иштеп келбей койгондорго акчаларын төлөтүп алган. Стипендианттардын ата-энесинин үйүн мамлекет күрөөгө алып койгон учурлар да болгон. Бизде бул программа убагында тиешелүү деңгээлде ишке ашпай калып, мамлекетибиз ушундай абалга кептелди", — деди окумуштуу.

Уланбек Индиядан окуп келгенден кийин чет өлкөлүктөр жакшы айлык маяна, жумуш сунуштаган. Бирок ал Кыргызстанда калып чет элдик компаниялардын Кыргызстандагы өкүлчүлүгүндө эмгектенген. Азыр ал Бишкектеги ЖОЖдордун биринин IT департаментинде иштейт.

Техника илимдеринин доктору Талант Рыспаевдин жасаган илимий эмгектери азыр дүйнөнүн бир катар өлкөлөрүнүн медицина, авиация, машина куруу тармактарында кеңири колдонулат. Окумуштуу илимий даражасын Европадан коргоп келсе да өз өлкөсүндө бааланган эмес.

Дүйнөлүк деңгээлдеги окумуштуу азыр дагы Германияда илим менен алпурушуп, эки университетте лекция окуп келет.

Кыргызстандык Жамила Сманалиева да 2018-жылдан бери Германияда иштейт. Кесипкөй инженер-технологго Кыргызстанга караганда Европада суроо-талап жогору.

Сманалиева буга чейин Бишкектеги ЖОЖдордун биринде студенттерге сабак берип иштеген.

Айрым бүтүрүүчүлөр кызмат үчүн акча сураган учурларга туш болуп, мекенинде өзүнүн өсүп-өнүгүшүнө көзү жетпей калганда гана кайра чет өлкөгө сапар тартышкан.

Программа иштеп турган жылдары өлкөдө үч жолу президент алмашкан. Жаңы келген бийлик программаны өзү каалагандай тескеген. Мындай мамиле да өз таасирин тийгизбей койгон эмес.

Программанын алкагында эч бир иш жасалбай, жыйынтык болгон эмес деп айтуу өтө кыйын. Көбүнесе анын жемишин чет элдиктер көрдү. Анткени аш десе ашка, иш десе ишке тойбой турган адам ресурстары чет өлкөдө бааланган. Азыр кыргыздын билимдүү кыздар-балдары дүйнөнүн булуң-бурчунда алдыңкы ЖОЖдордо, финансылык институттарда, уюмдарда иштеп келүүдө.

Стипендианттардын канчасы мекенине кайра кайтып келери белгисиз. Убакыттын өтүшү менен "XXI кылымдын кадрлары" чет өлкөдө орун-очок алып, үй-бүлө күтүп, жакшы кызматтарды аркалап калган.

Жыйынтыктап айтканда, ал амбициялуу долбоор убагында тийиштүү деңгээлде иштегенде, балким азыр өлкөдө абал такыр башкача болмок. Анткени ага тиешеси бар кыргызстандыктардын бир бөлүгү "XXI кылымдын кадрлары" республиканы жаңы деңгээлге көтөрмөк десе, дагы бири ал программадан, анын бүтүрүүчүлөрүнөн эчак эле үмүтүн үзүп койгон...