Жалпы газ рыногун кандай келечек күтөт? Тариф, кызыкчылыктар, аракеттер
11:38 12.02.2021 (Жаңыртылды: 14:27 14.12.2021)
© AFP / SHAUN CURRY
Жазылуу
Өткөн аптада Беларусь премьер-министри Роман Головченко Евразиялык экономикалык биримдиктин жалпы рыногун жүзөгө ашыруудагы кийинки баскычка жакын арада өтөрүн жарыялады.
Бирок Биримдикке кирген өлкөлөрдүн аймагындагы газ жеткирүү тарифи жөнүндөгү маселе ачык бойдон. Бүгүнкү күндө тараптар бул багытта бир пикирге келише элек.
Долбоор тездетилмекчи
Жакын арада Россия жалпы газ рыногу жана Евразиялык экономикалык биримдикке мүчө-өлкөлөр боюнча эл аралык келишимди даярдап, документтин долбоорун иштеп чыгууга киришет. Өткөн жекшембиде "Беларусь-1" телеканалынын эфиринен Беларустун премьер-министри Роман Головченко билдирди.
"2025-жылга чейин интеграцияны өнүктүрүү стратегиясы боюнча чечимдер ЕАЭБге мүчө-мамлекеттер башчылары тарабынан Жогорку Евразиялык экономикалык кеңеште кабыл алынган, - дейт Роман Головченко. – Ушул тапта Евразия экономикалык комиссиясы тарабынан берилген тапшырмаларга ылайык, Россия Федерациясы жалпы газ рыногу боюнча эл аралык келишим даярдоодо. Россиялык кесиптештер ишти тездетүү керектигин түшүнүү менен кабылдоодо. Ошондуктан жакын арада биз жалпы газ рыногу жөнүндөгү долбоорду иштеп чыгууга киришебиз".
Евразиялык экономикалык комиссиянын Коллегиясынын төрагасы Михаил Мясникович долбоор быйыл даярдаларын, ал эми 2022-жылы макулдашууга кол коюлуп каларын боолголойт. Эске салсак, 2016-жылы Евразия экономикалык комиссиясынын Кеңеши ЕАЭБге мүчө-өлкөлөрдүн жалпы газ рыногун түзүү концепциясын бекиткен.
Документке ылайык, Армения, Беларусь, Казакстан, Кыргызстан жана Россия 2025-жылы жалпы газ рыногун түзүүгө тийиш.
Жалпы газ рыногу сырьёнун бул түрүн сатуу эрежелерин бир беткей кылууну, жалпы рынокто баа жана тарифтик саясатты түзүүгө бирдиктүү жолдорду ишке ашыруу жана газ тармагын жөнгө салуучу мамлекеттердин мыйзамдарын, ЕАЭБ мамлекеттеринин аймагында жайгашкан газ жеткирүү тутумдарына жетүүнүн бирдиктүү эрежелерин шайкеш келтирүүнү талап кылат.
ЕАЭБде газдын кандай запасы бар
Кызыкчылыктардын кагылышы
Газ тармагындагы эксперттердин баамында, Беларусь менен Армения россиялык ички рыноктогу баада алууга кызыкдар. Өз кезегинде Россия бул ЕАЭБ алкагында мамлекеттердин интеграциясынын терең деңгээлинде болушу керек деген пикирди карманат.
Былтыр жазда Жогорку Евразиялык экономикалык кеңештин жыйынында РФ президенти Владимир Путин бирдиктүү тариф бирдиктүү бюджети жана бирдиктүү салык тутуму бар бирдиктүү рынокто гана жүргүзүлүшү мүмкүн деп билдирген.
Эксперттердин айтымында, беларусь жана армян тарап мындай интеграцияга азырынча даяр эмес, ал эми өз кезегинде Россия белгилүү саясий кепилдиктерсиз экономикалык тобокелдиктерди алууга кызыкдар эмес.
"ЕАЭБге мүчө-өлкөлөрдүн жалпы газ рыногу бир нече нерсени талап кылат, - дейт Технологияларды өнүктүрүү институтунун Эксперттик кеңешинин мүчөсү Дмитрий Коптев. – Атап айтсак, жалпы рынокко кирген өлкөлөр үчүн четтен кирген жана сыртка чыгарылуучу товарлардын пошлиналарын колдонуу, газ-транспорттук түйүндөрдөн басмырланбай пайдалануу мүмкүнчүлүгү, газ сатуу эрежелерин бир беткей тартипке келтирүү, баа жана тарифтик саясат жаатындагы бирдиктүү ыкма, мүчө-өлкөлөрдүн бул жааттагы мыйзамдарын шайкеш келтирүү. Жөнөкөйлөтүп айтканда, жалпы платформа алкагында ички рынокко жана мүчө-мамлекеттердин рыногуна газ ташуунун теңме-тең кирешелүүлүгү көгүлтүр отту ташуу чыгымдарын эсепке алуу менен камсыздалууга тийиш".
Дмитрий Коптевдин айтымында, Россия үчүн бул долбоор эң оболу саясий, анткени ансыз ЕАЭБге мүчө-өлкөлөрдүн реалдуу интеграциясын камсыздоого мүмкүн эмес.
Кыргызстан жана Казакстан үчүн бул негизинен эки тараптуу маселе. Кыргызстан казакстандык газдын импорттоочусу болуп саналат.
"Армения жана Беларусь үчүн жалпы рынокту түзүү аталган республикаларга берилчү россиялык газдын баасын арзандатуу үмүтүнө байланышкан. Болду-болбоду, андайга жол берилбейт, - деп кебин улайт Дмитрий Коптев. – Жөнгө салына элек соңку маселе – газ ташуу тарифтерин түзүү. Себеби дал ошолорго жараша Армения жана Беларусь үчүн акыркы баа коюлат. Бул өлкөлөрдүн кызыкчылыгы жөнөкөй эле, алар өз чыгымдарын азайтууга умтулат. Россия Беларусь менен Армения бирдиктүү макроэкономикалык регион катары Евразиянын сакталышы үчүн аракет этерине кепилдик алгысы келет".
РФ өкмөтүнүн алдындагы Каржы университетинин илимий кызматкери Игорь Юшков
© Sputnik / Нина Зотина
/ "Жалпы рынок дегенибиз – ЕАЭБ ичинде өлкөлөр ортосундагы газ сатууга эч кандай чектөөлөрдүн жоктугу, - деген оюн айтат Улуттук энергетикалык коопсуздук фондунун улук талдоочусу, РФ өкмөтүнүн алдындагы Каржы университетинин илимий кызматкери Игорь Юшков. – Азыр, маселен, Россиядан түтүк аркылуу газ экспорттоого монополиялык укукка "Газпром" ээлик кылат. Россия ичинде "Газпромдон" сырткары чоң көлөмдө газ сатуу менен НОВАТЭК жана "Роснефть" алектенет, бирок көгүлтүр отту, мисалы, Беларуска жеткире албайт".
Эксперттердин пикиринде, Беларусь жетекчилиги "жалпы рынокту" россиялык газды өз өлкөсүндөгү керектөөчүлөр үчүн РФтин Смоленск облусундагы баалардын деңгээлине дейре арзандатуу жолу катары кабылдайт.
"Беларусь жалпы газ рыногу түптөлсө Россия казакстандык газды өз аймагы аркылуу ташууга уруксат берүүгө тийиш деген пикирде. Мындай нерсенин ишке ашары арсар, анткени бул баа Россиянын ичинде да колдоого алынат (субсидияланат). Армениянын да жалпы рынокко кызыгуусу жана күткөнү ушундай эле", - деп эсептейт Игорь Юшков.
Рыноктун келечеги бүдөмүк
Игорь Юшковдун пикиринде, ЕАЭБдин жалпы газ рыногун түзүү соодада жарытарлык өзгөрүүгө алып келбейт, формалдуу түрдө өлкөлөр ортосунда газ ташуу үчүн чек аралар ачык болот, бирок рыноктун реалдуу кайра курулушун күтүп болбойт.
"Армения жана Беларусь үчүн баалар төмөндөтүлбөйт, анткени Россиядагы газ алынган райондордон (Ямало-Ненецкий автономдук округу – ред. тактоосу) бул республикаларга жеткирүү бир топ кымбат.
Жаңы рынокторго көз карандысыз өндүрүшчүлөр келбейт, алар кымбатыраак баада гана сатууга даяр. Тагыраак, Газпром койгон баадан кымбат – 1 миң кубун 130 доллардан жогору сатышат. Себеби "Газпромдун" канатындагы ишканаларга, транзитке чоң акы төлөшөт", - дейт Игорь Юшков. Айтымында, Казакстан да транспорттук машакаттардан улам Беларусь же Арменияга газ жеткире албайт. "Ал Кытайга газ берүүдөн көбүрөөк акча табат", - деп корутундулайт эксперт.
"Чынында жалпы рынок иштеп кетеринен күмөнсүйм, - деп билдирет Дмитрий Коптев. – Сүйлөшүүлөр оор жүрүүдө, макулдашууга кол коюу улам жылып келет. Эгер тараптар тил табыша алса, ЕАЭБдин документтеринде камтылгандай, жалпы рыноктогу баалар түз келишимдер жана биржалардын алкагында эки жол менен аныкталат. Баса, алдыда бул платформаларды түзүү милдеттери да турат".
Акыры макулдашыла турган тариф түзүү механизмин бүгүн атоого мүмкүн эмес, ал эми ЕАЭБдин документтеринде бул маселеге азыраак көңүл бурулган.
"Болгону анда "керектөөчүлөр, газ берүүчүлөр жана мүчө-мамлекеттердин табигый монополия субъектилеринин кызыкчылыгынын тең салмактуулугу сакталышы шарт. Ал керектөөчүлөр үчүн кызмат көрсөтүүлөрдүн жеткиликтүүлүгүн жана алардын сапатынын тийиштүү деңгээлин, табигый монополиялардын майнаптуу иштеши жана өнүгүшүн камсыздайт" деп айтылган. Мындай бүдөмүк жагдайды ар бир тарап өз көмөчүнө күл тартуу менен чечмелери түшүнүктүү", - дейт Дмитрий Коптев.
"Биз газдын бирдиктүү эмес, жалпы рыногу жөнүндө айтып турабыз. Айырмасы чоң, - деп белгилейт Энергетика жана каржы институтунун энергетикалык багыты боюнча башкы директорунун орун басары Алексей Белогорьев. – Эгер ЕАЭБге мүчө-өлкөлөрдүн беш рыногу биригип, башында улут үстүндөгү жөнгө салуучу турса, бирдиктүү рынок болмок. Жалпы рынок – өз эрежелери боюнча иш алпарган өзүнчө субстанция. Ал транс чек аралык, мамлекеттер аралык соодага тиешелүү".
Ошентип мыйзам шарттары өлкөлөрдө бир түргө салынбайт, тек гана шайкеш келтирилмекчи. Ушул себептен көптөгөн айырмачылыктар, анын ичинде жеткирүү жана баа коюуда тарифтер деңгээлиндеги өзгөчөлүктөр сакталат.
