Биз бүгүн "Түрк сөздөрүнүн жыйнагы" жана анын автору тууралуу 12 факт сунуштайбыз.
Толук аты-жөнү, теги жана туулган жери. Кашкарлык Махмуд, толук теги, ысымы — Махмуд ибн аль-Хусейн ибн Мухаммед ал-Кашгари. Кээ бир маалыматтар боюнча анын атасы Хусейин ибн Мухаммед Юсуф Кадыр хан Ысык-Көлдүн тескей тарабындагы Барскан шаарын жана Узбанды жерин башкарган эмир болгон. Чоң атасы Кашкар өкүмдары Буура хан, бубасы Харун (ал-Хасан) ибн Сулайман Буура хан (Бограхан) болгону айтылып жүрөт. Демек, ал чынжырлуу эл башкаруучулардын уулу болгон. Болжолу 1028-1029-жылдар ортосунда туулган.
Бала чагы жана окуу жылдары. Бала чагы Ысык-Көл боюндагы айтылуу шаар Барсканда (азыркы Барскоон айылы) өтүп, эр жеткенде адегенде Кашкарда, Бухарада, андан соң Багдадда билим алат. Барскан — Каракандар дөөлөтүнүн ири шаарларынын бири болгон. Имам Захид Хусейн деген айтылуу устаттын колунда Кашкар шаарындагы Саджиа медресесинде окуйт. 1056-жылы Кашкар шаарында Мухаммад Бограхан бийлик башына келип, ордуна уулун дайындайт, ал Махмуддун атасы Хусейин эле. Сарай ызы-чууларынан улам Махмуддун атасы да, чоң атасы да ууланып каза болуп, өзү 1057-жылы Кашкардан качып, адегенде Борбор Азияга, андан Багдад шаарына өтүп, селжук түрктөрүнүн ордо калаасында баш калкалоого аргасыз болот. "Махмуд Кашгари Багдадга барганда караханиддердин төрт шаары бар болчу: эң эскиси — Кашкар, экинчиси — эски шаар Самаркан, башка экөө азыркы Кыргызстандын аймагындагы Өзгөн менен Баласагын эле. Убакыттын өтүшү менен Махмуд Кашгари көзү тирүүсүндөгү Баласагындагы хан ордону, тоолорду аралап, Кашкарга көчүрө электе, бул эки шаар эң маанилүү болгон" (С.Ф.Стар). Махмуд мына ушул эки шаарды абдан жакшы билгени эмгектеринен байкалат.
Эмгектин жазылыш тарыхы. "Түрк сөздөрүнүн жыйнагы" 1072-1077-жылдар арасында жазылгандыгы белгилүү. Ошол кездеги Борбор Азияны мекендеген чигил, йагма, карлук, кыргыз, огуз, тухси, уйгур, кыпчак жана башка түрк тилдерин изилдеп, аңтарып көрүп, алардын сөздөрүн ушул китепке киргизген. Сегиз бөлүктөн турган сөздүктүн бир катар сөздөрү айрымдары кыска, бир кыйласы кеңири түшүндүрүлөт да, айрым учурда ошол сөзгө байланыштуу макал-ылакаптар, элдик оозеки чыгармалар берилет.
Тилдик жана этнопедагогикалык билимдер. Сөздүктө салыштырма тил илиминин талаптарына ылайык араб, фарси, түрк сөздөрү жарыш салыштырылган учурлар көп кездешет, мисалы, дары чөптөрдүн аттары ушундайча берилет, түрк тилдеринин диалектилик өзгөчөлүктөрү аныкталат. Сөздүктү бул же тигил сөздөрдүн лексикалык маанилери ачылуу менен бирге эле тарбиялык салттар, адамдарды нравалык жактан жетилдирүүнүн жолдору да көрсөтүлөт. Мисалы, мындай делет: "Кыргыз, йабаку, кыпчак жана башкалар бирөөгө касам ичиргенде, же аны менен келишим түзгөндө, кылычты кындан сууруп чыгышат да, тигинин алдына тосуп, мындай деп айтышат: "бу көк кирсүн, кызыл чыксун". Мааниси: "бул темир ылайым көк бойдон кирип, кызыл чыксын, башкача айтканда, эгерим алиги убадагы каршы чыкса жана бузса ал канга боёлсун" дегени. Ал адам темирден өлүп, демек, темир андан өч алат, ...алар темирди өтө аздектешет". Демек, мында жогорудагы түрк тайпаларынын убадага бекемдиги, касам ичирүү аркылуу адилет, таза, эр жүрөк болуу адаттары көрсөтүлөт. Айрым сөздөргө комментарий берип жатып элдик этикалык эрежелер тууралуу айтып кетет, элдин педагогикалык маданияты, тажрыйбасы жыйынтыкталат. Мисалы, "түтүн кобурса ышланур". Мааниси: кимде ким көп түтөтсө, ага чакабай койбойт. Муну менен козголоң кылган ар бир адамга анын азабы тийбей койбосу көңүлгө туттурулат. "Теш йер аны катурды" деп айтылат, чет жер аны катырды, башкача айтканда, аны тажрыйбага эгедер жана сыноодон өткөн адам кылды дегени. "Миң" — санактын миң саны. Макалда айтылган: "Бириң-бирин миң болур, тама-тама көл болур". Мааниси: бирин-сериндеп жыйылып отуруп миңге жетет. Ошондой эле тамчы дагы биринин артынан бири тамса үзгүлтүксүз чогулса, көлчүктү толтуруп коёт. "Арслан – арстан. Бул (сөз) менен бийлик эгелерин аташат. Макалда айтылган: "Алын арслан тутар, күчин сычган тутмас" Мааниси: Айла менен арстанды тутууга болот. Күч менен чычканды тутуп болбос" (Тынчтыкбек Чоротегиндин котормосу — ред.).
Адабият таанытуучулук жагы. Түрк фольклорунун ошол мезгилдеги классификациясын каада-салт ырлары, лирикалык ырлар, баатырдык эпостор, тарыхый уламыштар жана легендалар деп бөлүштүрүп, аларга мисалдарды келтирет.
Түрк элдеринин байлыгын дүйнөгө тааныткан. Кашкарлык Махмуддун эмгегинде лингвистикалык, этнографиялык материалдар Х-ХI кылымдардагы түрк элдеринин этикалык баалуулуктары жана жүрүм-турум нормалары менен синтезделип берилген. Түркология илимине салыштырма метод жана тарыхый мамиле кылуу менен негиз салып, энциклопедиялык деңгээлде ариб тартиби менен тексттерин макал-ылакаптар, саждалар (жорго сөз), ырлар, ражаза (аскерий темадагы ырлар), кара сөздүн үзүндүлөрү, уламыштар, аңыздар менен шөкөттөп отурат. Анда орто кылымдардын педагогикалык эрежесин камтыган 400дөй макал-ылакап, учкул сөздөр колдонулган, алар "бир жагынан, фольклордон, экинчи жагынан жазма булактардан келип чыккан", "улам-улам кудайга кайрылуу, адамды нравалык жетилүүгө чакыруу "Дивани лугат-ат түрк" ырларына жана сентенцияларына мүнөздүү белгилер" (Эркебаев А. Кыргыз адабиятынын аз изилденген барактары. – Б.: 2004. – 76-б.) болуп эсептелет.
Сөөгү коюлган жер. Адабияттарда анын өлүмү болжолу 1101-жылы же 1126-жылы болгондугу, сөөгү коюлган жер тууралуу такталбаган жоромолдор айтылып келет. Анын күмбөзү Кытайда тургузулган жана азыр да көп эл зыярат кылып турат. Бишкекте Чыгыш университетине жана жаңы салынган мечитке ысымы берилген.
