https://sputnik.kg/20240923/kyrgyzstandagy-salyk-sistemasy-1089046529.html
Салыкты эмне үчүн төлөө керек же Кыргызстандагы экономикалык өсүштүн сыры эмнеде
Салыкты эмне үчүн төлөө керек же Кыргызстандагы экономикалык өсүштүн сыры эмнеде
Sputnik Кыргызстан
Кыргызстанда жашоо эмненин эсебинен жакшырып, экономикадагы өсүшкө кантип жеттик? Бул суроолордун айланасында салыкчылар жана эксперттер менен баарлаштык. 23.09.2024, Sputnik Кыргызстан
2024-09-23T13:23+0600
2024-09-23T13:23+0600
2024-09-27T15:45+0600
кыргызстан
мамлекеттик салык кызматы
төлөм
экономика
https://sputnik.kg/img/07e6/08/13/1066951951_0:162:3067:1887_1920x0_80_0_0_e759b122a40aca4fb3dbb2ca1aac3b58.jpg
Акыркы жылдары кыргызстандыктар экономиканын болуп көрбөгөндөй өсүп, инфраструктура жакшырып жатканына күбө болууда. Мунун баары мамлекеттик бюджеттин толукталышынан улам ишке ашып жатат, ал эми кирешенин басымдуу бөлүгүн салыктар түзөрү белгилүү.Эгер 2021-жылы Кыргызстанда 105 миллиард 714 миллион сом салык алынса, 2023-жылы 185 миллиард сом чогултулду. Салык кызматы мындай ийгиликке кантип жеткенин ведомствонун төрагасынын орун басарлары Нургүл Салиева менен Исламбек Кыдыргычов, кызматтын ардагери Салмоорбек Асипов жана Салык консультанттары палатасынын жетекчиси Татьяна Ким түшүндүрүп беришти.Сандар сүйлөйтСтатистика 1990-жылы республикада 11,3 миллион сом салык чогултулганын, беш жылдан кийин 2,4 миллиард сом түшкөнүн көрсөттү. 2000 жана 2005-жылдары көрсөткүч 5,5 миллиард жана 8,7 миллиард сомго жеткен. Ал эми 2010-жылы 26,3 миллиард түшсө, 2015-жылы 60 миллиард сомдон ашкан.Быйылкы жылдын башында Салык кызматынын жетекчиси Алтынбек Абдувапов 2023-жылы ведомство 249,4 миллиард сом салык жана камсыздандыруу төлөмдөрүн чогултканын, бул болжолдогондон 3 миллиардга көп сумма экенин билдирген. 2022-жылдын маалыматы менен салыштыра келгенде чогултулган акча 41,3 миллиард сомго көбөйгөнүн көрүүгө болот. Демек, акыркы 20 жыл ичинде салыктан түшкөн акча 25 эсе жогорулаган.Тарых барактарынанСалык кызматы Кыргызстандын Финансы министрлигинин курамында СССР Министрлер Советинин 1990-жылдын 29-январындагы токтомуна ылайык түзүлгөн. 1994-жылы Мамлекеттик салык инспекциясы (МСИ) болуп өзгөртүлөт. 2002-жылдын октябрында Финансы министрлигинин алдындагы МСИ менен Мамлекеттик бажы инспекциясынын базасында Киреше боюнча комитет түзүлүп, үч жылдан кийин анын базасында эки өкмөттүк ведомство — салык инспекциясы жана бажы инспекциясы түптөлөт. 2005-2010-жылдардын аралыгында Салык инспекциясы эки ирет аталышын өзгөртүп, алгач Салык жана төлөм жыйноо боюнча мамлекеттик комитет, андан кийин Мамлекеттик салык кызматы болуп аталат.Бүгүнкү күндө Мамлекеттик салык кызматы — бул салык, камсыздандыруу төлөмдөрүн жана башка алымдарды жыйнаган, алардын өз убагында чогултулушун көзөмөлдөгөн аткаруу бийлигинин органы.Башаламан 90-жылдарМамлекеттик салык кызматынын биринчи жетекчиси, бүгүнкү күндө "КР финансы-экономикалык жана салык системасынын ардагерлери" коомдук бирикмесинин төрагасы Салмоорбек Асипов эгер мурун соодада товар айлантуудан эле салык алынса, 1990-жылдардан кийин кошумча нарк салыгы, сатуудан алынчу салык, акциздик салык жана башка бир топ түрү пайда болгонун айтып берди.Анын айтымында, салыктын жаңы түрлөрү киргизилгенден кийин кызматкерлер ишти жөнгө салгандан тышкары кайсы салык эмне үчүн алынып жатканы, төлөмдөрдү кантип туура жүргүзүү керектиги боюнча маалыматтык кампания жүргүзүүгө да мажбур болушкан.СССРдин жоюлушу менен советтик элдин дүйнө түзүлүшү да кыйроого учурады: ишканалар жабылып, дүкөн текчелери жылаңач калды, айлык акы кечиктирилип, көп киши жумушу жок отурду. Эл кара курсакты тойгузуш үчүн колунда барын сатууга өттү, мунун аркасы менен башаламан соода жайылды. Тыңыраактаы башка мамлекеттерге чыгып, товар алып келе башташты. Алар "челноктор" деп аталып, буюм-тайымдар көбүнесе Кытай менен Түркиядан келип турду.Алгач ишкерлер чет жактарга жалгыздап чыкса, кийинчерээк бизнеске "челноктук" турларды уюштурган туристтик фирмалар кошула баштады. Салык кызматы жаңы багытты өздөштүрүп, акча каражаты менен салык маселесин көзөмөлдөөчү механизмди иштеп чыгууга аргасыз болду."Чакан жана орто бизнестин өкүлдөрү үчүн курстарды, лекцияларды уюштуруп жаттык, салыктын тигил же бул түрү эмнеден улам пайда болорун, салык бардык өлкөдө мамлекеттик саясаттын маанилүү инструменти экенин түшүндүрдүк. Ал кезде ишкерлер товардын, акчанын жүгүртүлүшүн дептерге жазып эсеп жүргүзчү, Салык кызматына келгенде кол менен санап, ведомствонун кызматкерлери менен кайра текшерип чыгышчу", — деп эскерди Асипов.МаалымдамаКалыпка салынган салык системасы биринчи ирет Байыркы Римде пайда болгон. Байыркы кыргыздар да Евразиянын башка элдериндей эле карамагындагы жашоочулардан салык алып келишкен. Көчмөндөр, мисалы, армияны тамак-аш жана ок-дары менен камсыздоо үчүн салыкты аң-тери, азык-түлүк же курал-жарак түрүндө төлөп келишкен.Борбор Азияда XIX кылымга чейин салыктар хан казынасына түшкөн мамлекеттик салык жана ири феодалдар алып турган жергиликтүү салык деп бөлүнүп келген. Мамлекеттик салыкка танап, хараж, зекет кирчү, ал эми салыктын өзү мал менен жерге салынып келген.Танап — түшүмдүн бештен бир бөлүгү, хараж— ондон бир бөлүгү. Ал эми зекеттин соодадан жана малдан алынган эки түрү болгон. Мусулман соодагерлер салыкка товар баасынын 2,5 пайызын берсе, калгандары 10 пайызын төккөн. Ал эми экинчиси малдын базарга чыгарылганынан да, жайытта жайылып жүргөнүнөн да алынган.Карапайым калк ар түтүндөн үч кой, бир жылкы алына турган аскердик салык да төлөп келген. Мындан тышкары, союш, кошумча, жүргүлүк сыяктуу алымдар алынып, тартуу, өрүлүктөө да кеңири колдонулган.Ийгилик сыры30 жыл аралыгында Мамлекеттик салык кызматы бир орунда турган жок, Салык кодекси заман талабына жараша өзгөрүп, салык төлөөчүлөр менен иштөөнүн жаңы ыкмалары иштелип чыгып, башкаруу процесси автоматташтырылды.Ведомство жетекчисинин айтымында, салыктын көп чогултулушуна процедуранын санариптешүүсү, башкача айтканда, электрондук эсеп-фактуралардын, электрондук коштомолордун, ККМ жана башка инновациялык компоненттердин киргизилиши себепкер болду. Мындан тышкары, коррупцияга каршы жүргүзүлгөн мамлекеттик саясат ийгиликтүү ишке ашырылууда. Ишеним телефону күнү-түнү иштеп, бизнес коомчулугу менен мамлекеттик органдардын кызматташуусу күчөтүлдү.Мунун бардыгы биригип келип көмүскө экономиканын кыскарып, салыктын көп чогулушун шарттады.Былтыр декабрда II Элдик курултай учурунда президент Садыр Жапаров салыкты өлкө өнүгүүсүнө кошкон салым катары кабылдоого чакырган. Ал бизнести көмүскөдөн чыгаруу менен пенсия, жөлөк пул, айлык акыны жогорулатууга, социалдык объектилерди курууга жана чакырымдап жол салууга мүмкүн болгонун белгилеген эле.
https://sputnik.kg/20240812/eaehb-kyrgyzstandy-kandajcha-ozgorttu-1087786542.html
Sputnik Кыргызстан
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
2024
Анара Мамытова
https://sputnik.kg/img/07e8/07/0b/1086928753_684:447:1427:1190_100x100_80_0_0_44a18555aaa18ef8ff58623fef3b05a6.jpg
Анара Мамытова
https://sputnik.kg/img/07e8/07/0b/1086928753_684:447:1427:1190_100x100_80_0_0_44a18555aaa18ef8ff58623fef3b05a6.jpg
Жаңылыктар
kg_KG
Sputnik Кыргызстан
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Sputnik Кыргызстан
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Анара Мамытова
https://sputnik.kg/img/07e8/07/0b/1086928753_684:447:1427:1190_100x100_80_0_0_44a18555aaa18ef8ff58623fef3b05a6.jpg
кыргызстан, мамлекеттик салык кызматы, төлөм, экономика
кыргызстан, мамлекеттик салык кызматы, төлөм, экономика
Салыкты эмне үчүн төлөө керек же Кыргызстандагы экономикалык өсүштүн сыры эмнеде
13:23 23.09.2024 (Жаңыртылды: 15:45 27.09.2024) Анара Мамытова
Корреспондент
Кыргызстанда жашоо эмненин эсебинен жакшырып, экономикадагы өсүшкө кантип жеттик? Бул суроолордун айланасында салыкчылар жана эксперттер менен баарлаштык.
Акыркы жылдары кыргызстандыктар экономиканын болуп көрбөгөндөй өсүп, инфраструктура жакшырып жатканына күбө болууда. Мунун баары мамлекеттик бюджеттин толукталышынан улам ишке ашып жатат, ал эми кирешенин басымдуу бөлүгүн салыктар түзөрү белгилүү.
Эгер 2021-жылы Кыргызстанда 105 миллиард 714 миллион сом салык алынса, 2023-жылы 185 миллиард сом чогултулду. Салык кызматы мындай ийгиликке кантип жеткенин ведомствонун төрагасынын орун басарлары Нургүл Салиева менен Исламбек Кыдыргычов, кызматтын ардагери Салмоорбек Асипов жана Салык консультанттары палатасынын жетекчиси Татьяна Ким түшүндүрүп беришти.
Статистика 1990-жылы республикада 11,3 миллион сом салык чогултулганын, беш жылдан кийин 2,4 миллиард сом түшкөнүн көрсөттү. 2000 жана 2005-жылдары көрсөткүч 5,5 миллиард жана 8,7 миллиард сомго жеткен. Ал эми 2010-жылы 26,3 миллиард түшсө, 2015-жылы 60 миллиард сомдон ашкан.
Быйылкы жылдын башында Салык кызматынын жетекчиси Алтынбек Абдувапов 2023-жылы ведомство 249,4 миллиард сом салык жана камсыздандыруу төлөмдөрүн чогултканын, бул болжолдогондон 3 миллиардга көп сумма экенин билдирген. 2022-жылдын маалыматы менен салыштыра келгенде чогултулган акча 41,3 миллиард сомго көбөйгөнүн көрүүгө болот. Демек, акыркы 20 жыл ичинде салыктан түшкөн акча 25 эсе жогорулаган.
Салык кызматы Кыргызстандын Финансы министрлигинин курамында СССР Министрлер Советинин 1990-жылдын 29-январындагы токтомуна ылайык түзүлгөн. 1994-жылы Мамлекеттик салык инспекциясы (МСИ) болуп өзгөртүлөт. 2002-жылдын октябрында Финансы министрлигинин алдындагы МСИ менен Мамлекеттик бажы инспекциясынын базасында Киреше боюнча комитет түзүлүп, үч жылдан кийин анын базасында эки өкмөттүк ведомство — салык инспекциясы жана бажы инспекциясы түптөлөт. 2005-2010-жылдардын аралыгында Салык инспекциясы эки ирет аталышын өзгөртүп, алгач Салык жана төлөм жыйноо боюнча мамлекеттик комитет, андан кийин Мамлекеттик салык кызматы болуп аталат.
Бүгүнкү күндө Мамлекеттик салык кызматы — бул салык, камсыздандыруу төлөмдөрүн жана башка алымдарды жыйнаган, алардын өз убагында чогултулушун көзөмөлдөгөн аткаруу бийлигинин органы.
Мамлекеттик салык кызматынын биринчи жетекчиси, бүгүнкү күндө "КР финансы-экономикалык жана салык системасынын ардагерлери" коомдук бирикмесинин төрагасы Салмоорбек Асипов эгер мурун соодада товар айлантуудан эле салык алынса, 1990-жылдардан кийин кошумча нарк салыгы, сатуудан алынчу салык, акциздик салык жана башка бир топ түрү пайда болгонун айтып берди.
"Жаш салык инспекторлору үчүн салыкты туура чогулуунун жана текшерүүлөрдү туура жүргүзүүнүн эрежелери жазылган атайын нускамалар, методикалык материалдар даярдалган. Ведомствого СССР учурунда билим алган адистер келгендиктен кадр жаатында маселе жаралган жок. Материалдык-техникалык база түптөлүп, алгачкы компьютерлер, транспорт алынып, окуу борбору уюштурулган", — деди Асипов.
Анын айтымында, салыктын жаңы түрлөрү киргизилгенден кийин кызматкерлер ишти жөнгө салгандан тышкары кайсы салык эмне үчүн алынып жатканы, төлөмдөрдү кантип туура жүргүзүү керектиги боюнча маалыматтык кампания жүргүзүүгө да мажбур болушкан.
СССРдин жоюлушу менен советтик элдин дүйнө түзүлүшү да кыйроого учурады: ишканалар жабылып, дүкөн текчелери жылаңач калды, айлык акы кечиктирилип, көп киши жумушу жок отурду. Эл кара курсакты тойгузуш үчүн колунда барын сатууга өттү, мунун аркасы менен башаламан соода жайылды. Тыңыраактаы башка мамлекеттерге чыгып, товар алып келе башташты. Алар "челноктор" деп аталып, буюм-тайымдар көбүнесе Кытай менен Түркиядан келип турду.
Алгач ишкерлер чет жактарга жалгыздап чыкса, кийинчерээк бизнеске "челноктук" турларды уюштурган туристтик фирмалар кошула баштады. Салык кызматы жаңы багытты өздөштүрүп, акча каражаты менен салык маселесин көзөмөлдөөчү механизмди иштеп чыгууга аргасыз болду.
"Чакан жана орто бизнестин өкүлдөрү үчүн курстарды, лекцияларды уюштуруп жаттык, салыктын тигил же бул түрү эмнеден улам пайда болорун, салык бардык өлкөдө мамлекеттик саясаттын маанилүү инструменти экенин түшүндүрдүк. Ал кезде ишкерлер товардын, акчанын жүгүртүлүшүн дептерге жазып эсеп жүргүзчү, Салык кызматына келгенде кол менен санап, ведомствонун кызматкерлери менен кайра текшерип чыгышчу", — деп эскерди Асипов.
Калыпка салынган салык системасы биринчи ирет Байыркы Римде пайда болгон. Байыркы кыргыздар да Евразиянын башка элдериндей эле карамагындагы жашоочулардан салык алып келишкен. Көчмөндөр, мисалы, армияны тамак-аш жана ок-дары менен камсыздоо үчүн салыкты аң-тери, азык-түлүк же курал-жарак түрүндө төлөп келишкен.
Борбор Азияда XIX кылымга чейин салыктар хан казынасына түшкөн мамлекеттик салык жана ири феодалдар алып турган жергиликтүү салык деп бөлүнүп келген. Мамлекеттик салыкка танап, хараж, зекет кирчү, ал эми салыктын өзү мал менен жерге салынып келген.
Танап — түшүмдүн бештен бир бөлүгү, хараж— ондон бир бөлүгү. Ал эми зекеттин соодадан жана малдан алынган эки түрү болгон. Мусулман соодагерлер салыкка товар баасынын 2,5 пайызын берсе, калгандары 10 пайызын төккөн. Ал эми экинчиси малдын базарга чыгарылганынан да, жайытта жайылып жүргөнүнөн да алынган.
Карапайым калк ар түтүндөн үч кой, бир жылкы алына турган аскердик салык да төлөп келген. Мындан тышкары, союш, кошумча, жүргүлүк сыяктуу алымдар алынып, тартуу, өрүлүктөө да кеңири колдонулган.
30 жыл аралыгында Мамлекеттик салык кызматы бир орунда турган жок, Салык кодекси заман талабына жараша өзгөрүп, салык төлөөчүлөр менен иштөөнүн жаңы ыкмалары иштелип чыгып, башкаруу процесси автоматташтырылды.
Ведомство жетекчисинин айтымында, салыктын көп чогултулушуна процедуранын санариптешүүсү, башкача айтканда, электрондук эсеп-фактуралардын, электрондук коштомолордун, ККМ жана башка инновациялык компоненттердин киргизилиши себепкер болду. Мындан тышкары, коррупцияга каршы жүргүзүлгөн мамлекеттик саясат ийгиликтүү ишке ашырылууда. Ишеним телефону күнү-түнү иштеп, бизнес коомчулугу менен мамлекеттик органдардын кызматташуусу күчөтүлдү.
Мунун бардыгы биригип келип көмүскө экономиканын кыскарып, салыктын көп чогулушун шарттады.
Былтыр декабрда II Элдик курултай учурунда президент Садыр Жапаров салыкты өлкө өнүгүүсүнө кошкон салым катары кабылдоого чакырган. Ал бизнести көмүскөдөн чыгаруу менен пенсия, жөлөк пул, айлык акыны жогорулатууга, социалдык объектилерди курууга жана чакырымдап жол салууга мүмкүн болгонун белгилеген эле.
"Салыксыз армия күчтөнбөйт, элдин жашоосун жакшыртууга мүмкүн болбойт, медицина, билим берүүнүн сапаты жогорулабайт. Демек, салыкты милдет эмес, өлкө өнүгүүсүнө кошкон салым деп кабыл алалы. Башкача айтканда, кошумча деп билели", — деген Жапаров.
