Жалал-Абад борбор калаа болмок. Кыргызстандын түптөлүү тарыхы сүрөттө

Түркстан Автономдуу Республикасынын (Түркстан АССР) түзүлгөнүнө карата туу көтөрүлүп жаткан учур. Ташкент, 1918-жыл.

1918-жылы 20-апрелде Ташкентте Түркстандын V аймактык кеңешинин курултайы өткөн. 30-апрелде ушул эле жыйында Советтик Россия Республикасынын курамында Түркстан Автономдуу Республикасын (Түркстан АССРи) түзүү жөнүндө токтом кабыл алынган.

Пишпек Советинин мүчөлөрү Петр Трясин, Иманалы Айдарбеков, Григорий Швец-Базарный, В.Н. Рыбчик Кыргыз автономдуу облусунда бекер тамак ичүү пунктуларын ачуу үчүн каражатты эсептөө учурунда. Пишпек, 1920-жыл.

1912-1918-жылдары Айдарбеков айыл өкмөттө катчы, Пишпектин жанындагы Архангельское кыштагынын төрагасынын тилмечи жана жардамчысы болуп иштеген. 1917-жылы Февраль революциясынан кийин Пишпекте Абдыкерим Сыдыков, Ишеналы Арабаев, Сейдеакмат Чукин, Дуур Сооромбаев болуп кыргыз-казак "Алаш" партиясынын филиалын негиздешет. Айдарбеков бул партиянын жетекчилик курамына кирген. Ошол учурда Батыш Кытайга качкан кыргыздар Ата Мекенине кайта баштайт. Убактылуу өкмөттүн кайдыгер мамилесинен кийин "Алаш" партиясынын Пишпектеги филиалы кандаштарга көмөк көрсөтүп, далай кыргызды аман алып калат.

1905-жылы Россия империясындагы биринчи революциянын катышуучулары. Пишпекте большевик партиясын түптөгөн (үчүнчү катарда сол жактан экинчи) Алексей Иваницын. Алма-Ата, 1924-жыл.

Революционер Иваницын 1916-жылы Пишпекке келип, туңгуч большевиктик уюм түзгөн. 1918-жылы 1-январда тарапташтары менен Пишпекте төңкөрүш уюштуруп, Кеңеш өкмөтүнүн бийлигин орноткон.

Пишпек полкунун командири Яков Логвиненко үй-бүлөсү менен. Пишпек уездинде совет бийлигин орноткондордун бири. Фрунзе, 1930-жыл.

1918-жылы 7-декабрда Беловодск волостунда кулактар козголоң уюштуруп, Пишпектин жанындагы айылдарды басып алат. Верныйдан (азыркы Алматы) козголоңду басуу үчүн Биринчи дүйнөлүк согуштун катышычуусу Яков Логвиненко командир болгон 1-Советтик Пишпек полку жиберилет. 26-декабрда козголоңдун мизи кайтат.

Фергана фронтунун жоокерлери. 1920-жыл.

1918-жылы 7-декабрда Түркстан АССРинин Революциялык кеңешинин чечими менен Фергана фронту уюштурулат. Ал Ферганадагы корбашылар Эргеш, Мадамин бекке, орус дыйкан армиясы деп аталган козголуңчуларга каршы согушкан.

Түркстан фронтунун саясий бөлүм кызматкерлеринин биринчи курултайы. Революционер, Түркстан фронтунун XI армиясынын Революциялык кеңешинин мүчөсү (2-катарда солдон бешинчи) Валериан Куйбышев менен теги кыргызстандык советтик кол башчы Михаил Фрунзе.

1918-жылы 1-январдан баштап совет бийлигине каршы Оренбургдагы казак-орустардын бирикмесинин кол башчысы Александр Дутов менен биргелешкен козголоңчулар Түркстанды блокадага алышат. 1920-жылы 23-февралда Түркстан фронту уюшулуп, курамында 114 миң кызыл аскер болгон. 13-сентябрда аскердик бирикме Түркстандын блокадасын үзүп, Советтик Россия менен биригет. Бул фронттун негизинде Орто Азия аскердик округу түзүлөт.

Белгилүү командир Арстаналы Осмонбеков түзгөн кыргыз атчандар дивизиону. Ал Кыргызстандын түштүгүндө басмачыларга каршы күрөшүү үчүн түзүлгөн. Түркстан АССРи, 1920-жыл.

Изилдөөчү Талант Разаковдун архивден тапкан маалыматына таянсак, 1920-жылы Түркстан фронтунун башчысы Михаил Фрунзе жергиликтүү кадрлар менен тыгыз иштешип, басмачылардын лидери, улуту кыргыз Мадамин бек менен да жолуккан.

1918-жылы Ош шаарында совет бийлигин орноткон топтун бири. 1930-жыл.

Мадамин бек ичкилик кыргыздардан эле. Аны басмачылар амир-лашкарбек дешкен. Бул титул бардык басмачылардын башчысы деген мааниде. Фрунзе Мадамин бек менен кезигишүүдөн кийин басмачылыктын пайда болушуна биринчи кезекте Кызыл армия күнөөлүү деген тыянакка келген. Разаков ушул сүйлөшүүдөн кийин корбашыларынын басымдуу бөлүгү Совет бийлигинин тарабына өткөн деп белгилейт.

Түштүк Кыргызстан менен Жети-Суу уезди боюнча үгүт жүргүзгөн "Красный Восток" агитпоезди. 1920-жыл.

1920-жылы Бухара менен Хорезмдин (Хива) өкүмдарлары кулап, ордуна Бухара жана Хорезм элдик советтик республикалары түптөлөт. 26-августта Россия Федерациясынын курамындагы Кыргыз (Казак) АССРи негизделет. Москва кыргыз менен казак элинин айырмасын билчү эмес, кыргыз деген аталыш казак калкына колдонулчу. Атүгүл Түркстан АССРинин борбору Ташкент да эки элдин өзгөчүлүгүн эске алган эмес. Кыргыз (Казак) АССРинин биринчи борбору Оренбург шаары болот. Ал эми 1925-жылы 15-июндан баштап Кыргыз АССРи Казак АССРи болуп аталат. Ошол эле жылы 17-июлда бул автоном республикасынын борбору Кызыл-Ордо шаарына көчөт.

Атактуу мамлекеттик ишмер Абдыкерим Сыдыков, Кыргызстанда советтик бийликти орнотууга чоң салым кошкон Турдалы Токбаев жана кыргыздын алгачкы агартуучусу Ишеналы Арабаев. Кыргыз автоном облусу. 1920-жылдар.

Владимир Ленин россиялык Түркстандын ичинде Кыргыз (азыркы Казакстан), Өзбек жана Түркмөнстан республикаларын түзүүнү сунуштайт. Кыргыздардын казакка сиңип кетүү коркунучу туулган. Ошондуктан 1922-жылы Абдыкерим Сыдыков, Иманалы Айдарбеков, Ишеналы Арабаев, Жусуп Абдрахманов, Ташмухаммед Худайбергенов, Садык Чоңбашев, И.Бурыгин, А.Другов жана башкалар биргелешип Москва менен Ташкенттин алдында Кара-Кыргыз тоолуу облусун негиздөө тууралуу демилге көтөрүшөт. Бул топ сыдыковчулар деп аталган.

Оңдон солго: Түштүк Кыргызстанда жер-суу реформасы боюнча Түркстан АССРинин жетекчисинин биринчи орун басары Турдалы Токбаев Кыргыз АССРинин юстиция боюнча элдик комиссары Ташмухаммед Худайбергенов, Кыргыз АССРинин Борбордук аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары Жайнак Саадаев, Жусуп Абдрахманов, Кыргыз АССРинин айыл чарба элдик комиссары Эркинбек Эсенаманов, Кыргыз АССРинин Элдик Комиссарлар Кеңешинин төрагасынын орун басары Дали-Мырза Зульфибаев. Ош кантону, 1928-жыл.

Волосттун болушу. Кара-Кыргыз автоном округу. 1920-жылдар.

Имаш Көбөков Кыргызстанда Кеңеш бийлигин орнотууга активдүү катышкан. Пишпек уездинин аскер комиссары. Пишпек. 1920-жылдар

Орто Азия республикаларынын улуттук чек арасын аныктоо боюнча комиссиянын мүчөлөрү: Турдалы Токбаев (биринчи катарда солдон оңго), Ишеналы Арабаев жана Жусуп Абдрахманов. Ташкент, 1924-жыл.

Адегенде кыргызстандык саясий элитанын Кыргыз тоолуу облусун түзүү боюнча демилгесин борбор колдоп, аны ишке ашыруу үчүн комитет уюштурган. Ал Кара-Кыргыз облусунун административдик чек арасын аныктамак. Бирок сыдыковчуларга "Кошчу" уюмунун төрагасы Рахманкул Худайкулов менен Токмок шаарынын партиялык комитетинин жооптуу катчысы Дүйшеналы Бабахановдун тобу каршы чыккан. Алардын оюнда Кыргызстан Казакстанга кошулушу керек болчу. Бул эки топ катуу каршылашат.

Советтер Союзунун формалдуу башчысы Михаил Калинин жана Орто Азия менен Казакстандын дыйкандарынын интернационалдык "Кошчу" уюму. Кара-Кыргыз автоном облусу, 1928-жыл.

Худайкуловчуларга туруштук берүү үчүн Иманалы Айдарбеков жетектеген Пишпек уезди Тоолуу облусу идеясынын пайдубалын түптөйт. Бул аймакта кыргыз элинин өз алдынча жашашы керектиги тууралуу кеңири үгүт жүргүзүп, худайкуловчуларга тоскоол болушат.

Кара кыргыздар. Түркстан АССРи. 1920-жыл.

1922-жылы 4-июнда Пишпекте Тоолуу облустун биринчи Кеңешинин курултайы өтүп, ага Кыргызстанда жашаган ар түрдүү улуттун 425 депутаты келет. Ачылышында уюштуруу комитетинин төрагасы Абдыкерим Сыдыков курултайдын Кыргызстан үчүн зор мааниси бар экенин белгилеген. Бул сыдыковчулар үчүн тарыхый күн эле. Бирок Худайкуловдун тобу Сталинге Сыдыков менен анын үзөңгүлөштөрү Кеңеш өкмөтүнүн душмандары деген арыз жазып, Кыргыз тоолуу облусунун түзүлүүсү дагы эки жылга жылып кетет.

Кыргызстандын түштүгүндө басмачыларга каршы күрөшүү үчүн түзүлгөн кыргыз атчандар дивизиону. Түркстан АССРи, 1920-жыл.

1920-жылдардын башында басмачылар күрөшүн токтоткон эмес. Кеңеш өкмөтү Түркстанда канча улут жашаарын изилдеген. Натыйжада аймакта кара кыргыз, каракалпак жана тажик эли да көпчүлүктү түзөрү белгилүү болгон. 1924-жылы Орто Азияны улуттук республикаларга бөлүү маселеси Түркстан, Бухара менен Хорезмде өткөн партиялык конференцияларда каралып, чек араны аныктоо жөнүндө бир чечимге келишкен. Комиссияны Куйбышев жетектеп, сентябрда негизги иштер бүткөн.

Кыргызстанда совет бийлигин орнотууга активдүү катышкан Кара Айтбаев. 1893-жылы Пишпек округунун Быстрореченск волостунда төрөлүп, 1937-жылы репрессияланган. Кыргыз автоном облусу, 1925-жыл

Алай өрөөнүн жердеген көчмөн уруунун I курултайы. 1923-жыл.

1924-жылы 27-октябрда Түркстан АССРи, Бухара менен Хорезм элдик советтик республикалары жоюлуп, ордуна Өзбек жана Түркмөн ССРи пайда болот. Каракалпак автоном чөлкөмү Казак АССРи менен биригет. Тажик АССРи Өзбек СССРинин курамына кирет. Ал эми Кыргыз автоном облусу Советтик Россия Федеративдик Социалисттик Республикасына (РСФСР) кошулат.

Сыдыков, Абдрахманов жана Айдарбековдун Кара-Кыргыз автоном облусу (ККАО) Россиянын курамына кириши керек деген демилгеси ишке ашты. Бул кадам 1936-жылы Кыргызстандын Советтер Союзунун толук кандуу республикасына айланышына жол ачкан.

Оңдон солго: Кыргызстанда Кеңеш өкмөтүн орнотууга катышкан 1-Советтик Пишпек полкунун командири Яков Логвиненко, Федякин, Матвей Денисюк, Федор Олейников. Пишпек, 1920-жыл.

Адегенде Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун (ККАО) борбору Жалал-Абад шаары болмок. 1914-жылы бул калаага Ташкенттен баштап темир жолу салынган. Изилдөөчү Александр Тузовдун архивде табылган маалыматы боюнча, кыргыз саясий элитасы ККАО менен Каракалпакстан бирдиктүү республика болот деп пландашкан. Бирок бул идеяга Сталиндин пикирлеши Лазарь Каганович каршы чыгат. Ошентип кыргыз саясий элитасынын Борбордук Азиядагы эки бир тууган элди бириктирүү мүдөөсү ишке ашпай калган.

Түштүк Кыргызстан менен Жети-Суу уезди боюнча үгүт жүргүзгөн "Красный Восток" агитпоезди. 1920-жыл.

Жалал-Абадда бийликтин аппараты үчүн керек болгон административдик имарат жетишсиз эле. Ошондуктан убактылуу борбор үчүн Беловодское жана Кочкор айылдары, Пишпек менен Токмок шаарлары сунушталат. Натыйжада Пишпекке темир жолу салына баштап, автономиялуу облустун борбору аталып, ордо калаа түштүккө көчпөй калган.

Пишпек уездинин аткаруу комитетинин төрагасы Иманалы Айдарбековдун жубайы Кичкен Айдарбекова курбуларынын арасында. Пишпек, 1920-жылдар.

1924-жылы декабрда Иманалы Айдарбековдун күчү менен Ташкенден Пишпекке Кара-Кыргыз автономия облусунун (ККАО) мамлекеттик органдары көчүрүлөт. ККАОнун жетекчилиги Пишпек, Каракол-Нарын, Жалал-Абад жана Ош территориалдык-административдик округдарын уюштурат. Андан тышкары, жаңы уюшулган автономиянын жетекчилери облустук жана округдук аппараттарды уюштуруу, штаттарын бекитүү боюнча чоң иш жүргүзөт. 1924-жылы 21-декабрда Турдалы Токбаев ККАОнун Москвадагы биринчи өкүлү болуп дайындалат. 1925-жылы 15-январда Облустук революциялык комитеттин жыйынында төраганын милдетин аткарган Айдарбеков "Кара-Кыргыз автоном облусунун уюштурулушу жөнүндө декларация" кабыл алат. Бул күн кыргыз мамлекетинин улуттук майрамы болуп эсептелет.

Түркстанда улуттук чек араларды аныктоо боюнча комиссиянын Кара-Кыргыз бюросунун мүчөлөрү Ишеналы Арабаев (биринчи катарда) менен Жусуп Абдрахманов. Ташкент, 1924-жыл.

Айдарбеков Кара-Кыргыз автоном облусунун Биринчи учредителдик советинин съездинин өтүшүнө өзгөчө көңүл бурган. 1924-жылдын ноябрынан баштап 1925-жылдын мартына чейин шайлоо жүрүп, Советтин съезддери өткөн. Кыргыз элинин өз алдынча мамлекет куруу кыялы мыйзамдуу ишке ашкан. Айдарбеков үзөңгүлөштөрү менен Кыргызстандагы биринчи съездге ККАОнун Конституциясынын жобосун кабыл алуу жөнүндө демилге көтөргөн деп архивдик документтерде так көрсөтүлүп турат.

Кыргыздын улуу балбаны Каба уулу Кожомкул жердештеринин арасында. 1921-1930-жылдары атактуу балбан Суусамыр өрөөнү менен Кара-Балта районунда совет бийлигин орнотууда чоң роль ойногон.

1925-жылы 27-30-мартта Кара-Кыргыз автоном облусунун Советинин учредителдик съезди өтүп, ага 11 улуттун 135 өкүлү катышат. Депутаттар СССР жетекчилигине Кара-Кыргыз автоном облусу расмий түрдө Кыргыз автономдуу облусу деп аталсын деген өтүнүч менен кайрылган.

Кыргызстанда советтик бийликти орнотууда чоң роль ойногон Имаш Кудайбергенов уулу Сапарбек менен (кийин Сапарбек опера, балет театрынын артисти болгон)

1925-жылы 25-майда Россиянын Борбордук аткаруу комитетинин токтому менен Кара-Кыргыз автоном облусуна Кыргыз автоном облусу деген жаңы аталыш ыйгарылган. Бул токтомдун негизинде сыдыковчулар эгемен Кыргызстанды түптөгөнү айкын.

1918-1920-жылдары Кыргызстандагы жарандык согуштун ардагерлери. Фрунзе, 1978-жыл 20-июнь.

Шайлоо участкасынын жанындагы үгүтчүлөр. Фрунзе, 1937-жыл. Сүрөттүн автору Опалат.

1936-жылы 5-декабрда СССРдин жаңы Конституциясы кабыл алынат. Ага ылайык, Кыргызстан менен Казакстан союздук республикалардын макамын алышат. 12 жылдын ичинде автоном облус союздук республикага чейин өсөт.