Германияда илимдин доктору болгон Аксана: патриархалдык коомду аялдар кармап турат
17:40 17.01.2021 (Жаңыртылды: 14:27 14.12.2021)
© Фото / из личного архива Аксаны Исмаилбековой
Жазылуу
Chevening стипендиялык программасынын ээси, илимдин доктору жана антрополог Аксана Исмаилбекова Германиядагы Zentrum Moderner Orient институтунун илимий кызматкери жана Галле шаарындагы Мартин Лютер университетинде гендердик маселелер боюнча сабак берет.
Sputnik Кыргызстан агенттиги Европадан илимий даража алып, үй-бүлөлүк жеке турмушун да жөнгө салып келе жаткан 36 жаштагы Аксана Исмаилбекова менен баарлашкан. Ал үч баланын энеси.
— Ата-энеңиз, бала чагыңыз тууралуу билсек болобу?
11 Бештин айы 2020, 18:30
— 1990-жылдардын орто ченинде ата-энем Нарындан Кант шаарына көчүп келишкен. Биз Кантта чоңойдук, бирок эс алууга чыкканда дайыма айылга кетчүбүз. Чоң жана ынтымактуу үй-бүлөдө чоңойдум. Үйдө ата-энем, менден кичүү төрт бир тууганым жана таенем, таежем болуп бирге турар элек. Ал кезде үйдө интернет, уюлдук телефон деген жок болчу. Жаш балдарга телевизор көрүү кызыксыз эле. Ошентсе да бала чагыбыз абдан кызыктуу өткөн. Шахмат, баскетбол өңдүү ар кандай оюндарды ойноп, китеп окуп, чет тилдерин үйрөнүү менен алек болчубуз. Мен дагы СССРдин кулашы менен ата-энеси жумушсуз калган муунга кирем. Бул мезгил Советтер Союзунун катарына кирген өлкөлөрдө жашаган миллиондогон адамга оорчулук алып келген. Менин ата-энем да жогорку билими болгонуна карабай Россияга жана Казакстанга жумуш издеп барууга муктаж болду. Бир туугандарыбыз менен бир нанды бөлүшүп жеп, мектептен кийин иштеп, ошого карабай жакшы окучубуз. Ал кезде электр жарыгы да бат-баттан өчө бергендиктен, көбүнчө шамдын жарыгында шахмат ойноп отурчу элек. Мунун азыр мага пайдасы тийип жатат. Шахматчылар ар бир ийгиликсиз жүрүш кийинки катаны жасабоого сабак деп билишет. Так ушул түшүнүк мени ойлонуп кадам жасоомо жана максатыма жетүүмө жардам берди.
— Ошентсе да ийгиликке кантип жетиштиңиз?
— Мен негизинен бала чагымдан эле чет мамлекетте окууну кыялданчумун. Эс тартып калганда англис тилине кызыгып, чет мамлекеттен тил үйрөтүү үчүн келген эң алгачкы ыктыярчылардан сабак ала баштагам. Канттагы мен окуган мектепте андай ыктыярчылар болбогондуктан,, эки сааттык жолду жөө басып барып, башка мектептен окуп келүүгө туура келчү. Кийин мектепти бүтүп, жогорку билимди англис тили багытында алууну чечип, БААУга (АУЦА) апам экөөбүз бардык. Барганда эле жерде китеп окуп отурган студенттер, алардын эркин жүргөнү, окуу жайдын аурасы жаккан. Бирок апама "бул жакта окубай эле коёюн, кымбат экен" десем, атам экөө болгон күчүн жумшап окутуп аларын айтты. Университетте жакшы окуган студенттерге 500 доллар стипендия каралган экен. Аны алуу үчүн аябай тырышып окудум. Мында тайпалаштарым да мотивация берди. Бир тайпада он кыз окучубуз. Баары жакшы окуган, акылдуу кыздар болчу. 1-курска жаңы барганда тарых сабагы болуп, менден башкасынын баары кол көтөрүп, мугалимдин суроосуна такылдап жооп берип жатышты. Ошондо аябай уялып, намыстанып өзүмө сөз бергем. Кийин аз уктап, көп окудум. Кээде түнкү саат үчтө туруп алып сабакка даярданган убагым болду.
Аксана Исмаилбекова Германиядагы Zentrum Moderner Orient институтунун илимий кызматкери жана Галле шаарындагы Мартин Лютер университетинде гендердик маселелер боюнча сабак берет.
© Фото / из личного архива Аксаны Исмаилбековой
— Эмне себептен антропология тармагын тандадыңыз? Бизде өтө сейрек кездешүүчү кесип эмеспи...
— БААУнун антропология факультетине тапшырып калганыма абдан кубанычтамын. Буга кичинебизде үй-бүлөбүз менен шаар которгонубуз жана ата-энемдин турмуштун айынан башка мамлекетке кетиши да себеп болду. Ошол кезде мен аргасыздан ички жана тышкы миграциянын кыйынчылыктарын жон терим менен сезгем. Жер которуу, көчүп-конуу адамга кандай таасир тийгизери тууралуу антропологдор жооп берет. Биз саясат, гендер, эл аралык уюмдар жана миграция тармактары боюнча изилдөө жүргүзө алабыз. Антропология — социология, политология, тарых сыяктуу коомдук илим. Негизинен элге жакын илим, алардын жүрүм-турумун ичинен карап, изилдейт. Бул кесиптин ээлери эл аралык уюмдарга, мамлекеттерге өздөрүнүн программасын сунуштап же саясатына киришип, элдин жакшы жашоосу үчүн салым кошо алат.
Муну менен катар жогорку окуу жайда окуп жүргөндө эл аралык мамилелер тармагын экинчи кесип кылып алгам. Бирок ошол эле убакта бизнес, экономика жаатында да лекцияларды угуп, кошумча билимге ээ болгом.
— Университетти аяктагандан кийин билим алууну Европада улантып калган турбайсызбы?
— БААУну бүткөн соң Америка, Англия өңдүү чет мамлекеттерде окуп, билимимди тереңдетүү керектигин түшүндүм. Жанымдагы студенттер Европа өлкөлөрүндө окуу үчүн стипендия алууга билдирүү таштай башташты. Аларды көрүп мен дагы өз күчүмдү сынап көрүүнү туура көрүп, натыйжада толук стипендиант аталдым.
— Кайсы программанын стипендианты болдуңуз?
— Soros-Chevening Scholarship стипендиясына ээ болдум. Ал мага Улуу Британияда социалдык изилдөө жүргүзүүчү магистр даражасын берди. Стипендия алуу үчүн баарлашуудан өтүп жатканда интервьюрерлер университеттеги алгачкы окуу жылымда бааларым эмнеге төмөн болгондугун сурашты. Мен аларга 1-курсумдан баштап акыркы курска чейинки окуумдагы прогрессимди (башкача айтканда, өсүүмдү) карап чыгуусун сунуштадым. Алар өзүмдү лидер катары сезе алар-албасыма да кызыгышты. Мен: "Лидер деп катуу сүйлөгөн адамды эмес, анын идеясы, көз карашы башкалардын олуттуу түрдө кабыл алуусуна жана колдоосуна арзыган адамды айтабыз", — деп жооп бердим. Ошентип стипендияга жетишкен соң тамак-аш, жатакана, кийим, акча тууралуу эч ойлонбой Улуу Британияда окуган мага абдан жакты. Бүт дитимди, күчүмдү бир гана билим алууга жумшадым.
Исмаилбекова: мен негизинен бала чагымдан эле чет мамлекетте окууну кыялданчумун
© Sputnik / предоставлено Аксаной Исмаилбековой
— Chevening стипендиясын алуу үчүн шарттары кандай?
— Chevening — бир жылдык стипендия. Ал Улуу Британиянын ар кайсы жеринде окуганга мүмкүнчүлүк берет. Мен Шотландияны тандап алгам. Ал жактан ар кандай кесиптерди да адам өзү тандайт. Мен антропология жаатында изилдөө жүргүзүүнү көздөдүм. Бул стипендия — магистрдин окуу акысын, жатакананы төлөп берип, тамак-ашка жана жол киреге да акча бөлүп берет. Германия, Швейцария, Швеция, Италия өңдүү мамлекеттерде да стипендиялар бар. Кайсы мамлекет болбосун, эң негизгиси, стипендияга жетишүү керек, шарты бирдей. Тилдин сертификаты (TOEFL) окууга өтүүгө сөзсүз зарыл.
— Кийин докторлукту Германияда жактаптырсыз...
— Магистр даражасына ээ болгондон кийин Германиядан антропология жаатында PhD (илимдин доктору) даражасын алууга аракет кылып баштадым. Мага Борбордук Азияга кызыгуусу бар университеттер керек эле. Булардын бири Max Planck Institute for Social Anthropology институту болуп чыкты. Мен Улуу Британияда окугандыктан алар менден англис тили боюнча экзамен тапшыртышкан жок. Антропология жаатында изилдөөчү долбоорумду англис тилинде жазып бердим. Докторлук диссертациямды жактаган соң докторлуктан кийинки долбоорду жазууну Берлинде уланттым.
Исмаилбекова: эс тартып калганда англис тилине кызыгып, чет мамлекеттен тил үйрөтүү үчүн келген эң алгачкы ыктыярчылардан сабак ала баштагам
© Фото / предоставлено Аксаной Исмаилбековой
— Бул өлкөдө билим алууну каалагандарга коюлуучу талап, окуу шарты кандай?
— Германияда окуу бекер. Бирок өзгөчө магистр жана бакалавриатта окугандар үчүн күнүмдүк жашоого айына 600 евро керектелет. Германияда студенттер ар кыл стипендияларга тапшыра алганы менен көбү китепканада же кафеде иштөөнү туура көрүшөт. Бул мамлекетке окууга тапшырууну каалагандар uni-assist.de дарегине кайрылса, көп маалымат алат. Университетке билдирүү иретинде жазган катыңыз абдан кыска жана так болушу абзел. Анда сиз эмне себептен ушул университетте же факультетте билим алгыңыз келгенин даана көрсөтүп беришиңиз керек. Ал эми кайсы бир жаатта докторлук диссертацияңызды жактоону кааласаңыз, изилдөө долбооруңузду жазып, анда да эмнени изилдешиңиз керектигин так бөлүп көрсөтүңүз. Бул багытта DAAD кызматы жакшы жардам берет. Өз алдынча докторлук диссертация жазып, изилдөө жаатында да иш алып барган институттар бар.
— Азыр кандай иштер менен алектенип жатасыз?
— Мен азыр Leibniz-Zentrum Moderner Orient изилдөө институтунда иштейм. Бул көбүнчө Африка, Араб мамлекеттери жана Борбордук Азияны изилдеген эң чоң институт. Негизинен англис тилинде илимий макалаларды жазып, китептерди чыгарабыз. Буга чейин "Өз бала жана туугандык байланыш" аттуу изилдөө китебим чыккан. Мында мен каада-салт менен маданият үрп-адаттарды сактоо үчүн гана эмес, саясий максатка жетүүдө да колдонуларын ачып бергем. Биздеги саясатчылар мыйзамды болуп көрбөгөндөй бузганына карабастан, эл арасында белгилүүлүккө жана сый-урматка жетише алары тууралуу парадоксту көрсөтүүгө аракет кылдым. Кыргызстандагы азыркы саясий абал да ушундай болуп турат.
(Исмаилбекованын кыргыз тилиндеги илимий макаласы менен да таанышууга болот).
Эл аралык академиялык коомдун кабыл алган эрежесине ылайык, окумуштуу өсүп-өнүгүп туруу үчүн биринчи чыгарган китептен соң бир канча убакыт өткөрүп экинчи изилдөө китебин чыгаруусу зарыл. Ушу тапта жазып жаткан китебимди эки жылдан кийин Улуу Британиядан же АКШдан чыгарууга ниеттенип жатам. Азыр чоң долбоор менен алекмин. Экинчи китебимде Орто Азиядагы миграция тууралуу изилдөөмдү жазам. Мында Фергана өрөөнүнө барып изилдөө жүргүзмөкмүн, бирок коронавирус пандемиясы болуп кетти. Мигранттар өз үй-бүлөсүн гана бакпастан, мамлекеттин өнүгүшүнө салым кошуп, ар кандай социалдык долбоорлорду ишке ашырып жатышканы да белгиленет. Бул жалпы Борбордук Азиядагы феномен. Муну илимий иш катары жазып, китеп чыгарайын деп турам. Мындан тышкары, немец балдарга гендер боюнча сабак берем.
Исмаилбекова: антропология факультетине тапшырып калганыма абдан кубанычтамын. Буга кичинебизде үй-бүлөбүз менен шаар которгонубуз жана ата-энемдин турмуштун айынан башка мамлекетке кетиши да себеп болду.
© Фото / из личного архива Аксаны Исмаилбековой
— Кыргызстандагы гендер жаатында да изилдөө жүргүздүңүз беле?
— Изилдөөлөрүмдө Борбордук Азиядагы патриархалдык коомду көбүнчө аялдар кармап турары белгилүү болгон. Биздин аялдар эркектерди алдыга умтулууга шыктандырып, жакшы сөз менен жайгарып, ошол эле убакта өз кызыкчылыгын да жерде калтырбайт. Башкача айтканда, өз мүдөөсүн көздөп турат. Анткени патриархалдык коомдо аялдар өзү жол таап, жеке багытын тандап алышат. Ошондой эле тынчтыкты сактоодо аялдардын ролу абдан чоң. 2010-жылдагы июнь окуясында да Кыргызстанда абалды көбүнчө аялдар турукташтырган. Алар аксакалдарга "сиз ушундай айтып коюңуз, анткени улуусуз" деп багыт берет. Жаштарга да аксакалдарды угуп, жашын сыйлоо керектигин эскертип, акыл айтышат. Башкача айтканда, кыргыз коомунда көшөгөнүн артында көп иштерди аялдар жасоодо.
— Долбоор жазып изилдөө ишине грант, ага жолдомо алуу да оңой болбосо керек?
— Мен азыр изилдөө жасап жаткан орунга 250дөн ашык окумуштуу билдирүү таштаган экен. Институт менин жана дагы бир катар окумуштуулардын долбоорун тандап алышкан. Онго жакын окумуштуудан турган комиссия менин изилдөө ишим туурасында сурап, бир саатка жакын баарлашуу жасашты. Өз долбоорумду тааныштырып, анын теориялык жактан илимге кошо турган салымын далилдеп бердим.
— Үй-бүлөңүз тууралуу билсек болобу?
— Билим алуу жана карьера жасоо — бул маңыздуу нерсе, бирок үй-бүлө күтүү да абзел. Ошондуктан дайыма иш менен үй-бүлөнүн ортосундагы балансты табууга аракет жасайм. Германияга кетерде жолдошум да мага колдоо көрсөтүп, өз жумушун таштап чогуу учуп келген. Немец тилин нөлдөн баштап үйрөнүп, кайрадан университетти бүтүрдү. Азыр өзүнө ылайык жакшы жумуш таап алган. Үч балабыз бар. Балдар сырттан немисче сүйлөшүп, мектептен англисче жана орусча үйрөнүшөт. Ал эми үйдөн жалаң кыргызча сүйлөшөбүз. Пандемияга чейин Кыргызстанга жылына эки ирет барчубуз. Азыр бара албай жатабыз. Аябай сагындык. Ата-энем, бир туугандарымдын баары Кыргызстанда турушат.
