Айтматовдун "Манас-Атанын ак кар, көк музу" чыгармасы жөнүндө кызыктуу 8 факты

Чыңгыз Айтматов "Манас-Атанын ак кар, көк музу" аттуу чыгармасында өмүр жолунун Шекерде өткөн кертиминде ким менен жакын болсо, кимден кандай таасир алса, ошолорду бир-бирден сапка тизип, акырындап жазып чыгат. Борбордо Чыңгыз-бала турат да, калган адамдар ага кызмат кылып, анын айланасында өз-өз туруш-турпаты менен бир-бирден чыга келет.

Бүгүн жазуучунун башынан өткөн окуяларын баяндаган жана кийинкилерге сабак болсун үчүн жазган "Манас-Атанын ак кар, көк музу" деген чыгармасы тууралуу 8 фактыны сунуштайбыз.

Буюртма-тапшырык менен жазылган чыгарма. 1945-жылы совет эли немис басып алуучуларын жеңгенден кийин 9-май жеңиш күнү катары чоң салтанат менен белгиленчү, алдын ала катуу даярдыктар жүрчү. 1975-жылы Улуу Жеңиштин ошондой 30 жылдыгы белгиленмек. Ошого карата Жазуучулар Союзунун жана Маданият министрлигинин органы болгон Кыргыз ССРиндеги эң эле популярдуу басылма "Кыргызстан маданияты" жумалык газетасы, ага улай эле "Огонёк" деп аталган СССРдин түстүү жана кымбат, көп нускалуу №1 журналынан сунуш түшөт. Алар согуш темасында жазып жүргөн жана балалыгы оттуу жылдарга дал келген Чыңгыз Айтматовго өзүнүн согуш учурундагы көргөн-билгендерин, элдин жеңишке кошкон салымын айтып бир очерк жазып берүүнү суранышат. Жазуучу адегенде макул болбойт, кийин да жөн эле койсомбу деп бир сыйра айныйт. Бирок Шекерге бара жатып, Манас-Атанын кош чокусун Жамбылдан берээктен көргөндөн тартып эле көп нерсе эске түшүп, айтар сөз бар экен деп буюртма-тапшырыкты аткарууга ниет коёт.

"Манас Атанын…" басылышы. Айтматовду эки басылма тең аябай шаштырып туруп алат, очеркти доолай башташат, себеби 30 жылдык босогого келип калган. Аргасыздан катуу иштейт. Биринчи жолу кыргызчасы 1975-жылдагы "Кыргызстан маданияты" газетасынын 1-майдагы санына эки бет болуп чыгат. Орусчасы "Огонёк" журналынын №19 санына "Снега Манас-Ата" деген ат менен басылат. Кыргызча текстин кийин Улуу Жеңиштин 35 жылдыгына карата "Советтик Кыргызстан" газетасы 1980-жылдын 27, 28, 30-апрелдеги сандарына дагы басат.

Тандырдан чыгары менен сыйлык алып келген чыгарма. "Огонёк" 1975-жылдагы эң мыкты авторлордун бири катары жазуучуга ушул очерки үчүн журналдын сыйлыгын тапшырат.

Чыгарманын аталыш себеби. Жазуучунун кичи мекенинде алыстан шаңкайып көрүнгөн ак карлуу чокуларды эзелтеден Манас-Ата дешчү, Манас-Тоо дешчү, аны касиеттүү, ыйык катары эсептеп, ага табынып турчу. "Кезинде Аккуласын алкынтып ушул чокуга чыккан экен эр Манас, дагы кайдан жоо келип калбасын деп, туш тарапка көз чаптырып турган экен ушул бийиктикте эр Манас" деп жазат Айтматов. Мына ушул Манас-Атанын астындагы Шекердин жана шекерликтердин окуялары тууралуу баяндалгандыктан чыгарма "Манас-Атанын ак кар, көк музу" деп аталган.

"Манас-Атанын…" Айтматовдун чыгармачылыгындагы уникалдуулугу. Айтматовдун аалам кезген чыгармалары негизинен көркөм аңгемелер, көркөм повесттер, көркөм романдар болсо, жападан жалгыз ушул чыгармасы очерк, б.а., документалдык, мемуардык, анан калса, автобиографиялык чыгарма, анда тарыхта болгон реалдуу каармандарга мүнөздөмө берилет жана чыныгы болгон окуялар тууралуу айтылат.

Чыгармада аты аталган жана мүнөздөмө берилген кишилер. Очеркти окуп жатып Шекер орто мектебинин көп жыл директору болуп жүргөн Сейдали Бекмамбетов, мугалим Байысбек Момбеков, жазуучунун бир тууган иниси Илгиз, кара таман томаяк Ыбрайым, айыл кеңешинин төрагасы Кабылбек Турдубаев, колхоз башкармасы Алишер Айдаров, айылдык советтин секретары Калый Нукеев, согуштан эрин күтүп зарлап жүргөн Асия Дубанаева, Чыңгыздын классташтары: Байтик, Тайырбек, Сатар, Анатай, Султанмурат, ырчы, майдангер Мырзабай Үкүев, алгачкы комбайнчы, коммунист Тойлубай Усубалиев ж.б. тарыхый инсандар менен кездешебиз. Жазуучу алардын ар биринин мүнөз-куюн, жүрүш-турушун майда штрихтер менен көрсөтүп, ошолордун баары биригип Шекерде туруп улуу жеңишке салым кошту деген идеяны айтат.

"…ак кар, көз музунан" кийин жазуучуну дагы жакшы билип калдык. Андай дегенибиз мына ушул очеркти окуп жатып, Айтматов "Саманчынын жолу", "Бетме-бет", "Жамийла" повесттерине, эң негизгиси "Эрте келген турналарга" материалды кайдан алгандыгын түшүнөбүз. Бул очерктен айтматовдук прототиптер менен кездешебиз.

Финалдын пафосу. Очеркчи чыгарманы көтөрүңкү рух, эскерүүдөн чыккан жыйынтык жана батакөйлүк менен мындай аяктайт: "Чоң жолдо Манас-Атанын ак кар, көк музун тиктеп бара жатып ойго келгендер ушулар болду.

Түбөлүк тур, касиеттүү Манас-Ата!"

Бул, албетте, өз өмүрүндө кимдир бирөөлөр тууралуу жакшы сөз айтып коёмун деп жүрүп, бирок анын сааты чыкпай, эми гана оңу келип, ошол парызын аткарган адамдын канааттануусу эле.