00:00
01:00
02:00
03:00
04:00
05:00
06:00
07:00
08:00
09:00
10:00
11:00
12:00
13:00
14:00
15:00
16:00
17:00
18:00
19:00
20:00
21:00
22:00
23:00
00:00
01:00
02:00
03:00
04:00
05:00
06:00
07:00
08:00
09:00
10:00
11:00
12:00
13:00
14:00
15:00
16:00
17:00
18:00
19:00
20:00
21:00
22:00
23:00
07:46
5 мин
Ежедневные новости
08:00
3 мин
Жаңылыктар
09:00
3 мин
Ежедневные новости
12:01
3 мин
Жаңылыктар
13:01
3 мин
Ежедневные новости
14:01
3 мин
Жаңылыктар
15:01
3 мин
Ежедневные новости
16:01
3 мин
Жаңылыктар
17:01
3 мин
Ежедневные новости
18:01
4 мин
Жаңылыктар
19:01
5 мин
Ежедневные новости
20:00
5 мин
Утро хорошего дня
"Сдай кровь – спаси жизнь" - почему благотворительность важна для каждого из нас?
06:03
41 мин
Күн башат
Борбор Азия университеттеринин ректорлорунун форуму Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн 100 жылдыгынын алкагында өтүүдө
07:04
41 мин
Ежедневные новости
Ежедневные новости. Выпуск 08:00
08:00
4 мин
Утро хорошего дня
Подростковые проблемы через призму искусства - как говорить о сложном?
08:04
43 мин
Жаңылыктар
Жаңылыктар. Чыгарылыш 09:00
09:00
5 мин
Күн башат
Калк жашоосун чагылдырган салттуу музыка – Эл ичинен талант издеген сынак
09:05
44 мин
Ежедневные новости
Ежедневные новости. Выпуск 12:00
12:01
3 мин
Будь в курсе
Женщины в бизнесе Кыргызстана: равные права или двойные барьеры?
12:04
45 мин
Жаңылыктар
Жаңылыктар. Чыгарылыш 13:00
13:01
3 мин
Sputnikteн сүйлөйбүз
Бишкекте тургундарды жылуулук менен камсыздоону жакшыртуу боюнча кандай иштер жүргүзүлүүдө?
13:04
25 мин
Күн башат
Кызыл-Омполду, Кумтөрдү жана башка кендерди иштетүүдө Кыргызстан эмнеге көңүл бурушу керек?
13:31
24 мин
Ежедневные новости
Ежедневные новости. Выпуск 14:00
14:01
3 мин
Особый акцент
On air
14:05
0 мин
Жаңылыктар
Жаңылыктар. Чыгарылыш 15:00
15:01
3 мин
Ачык кеп
Кыргызстанда кант диабети “жашарууда”— диабетти алдын алуу иштерине кандай көңүл бурулуп жатат?
15:04
45 мин
Ежедневные новости
Ежедневные новости. Выпуск 16:00
16:01
3 мин
ОГО!
Люди и события, которые не оставили нас равнодушными
16:05
2 мин
Жаңылыктар
Жаңылыктар. Чыгарылыш 17:00
17:01
3 мин
Жума жыйынтыгы
апта ичинде болуп өткөн айрым окуяларга токтолобуз
17:05
45 мин
Ежедневные новости
Ежедневные новости. Выпуск 18:00
18:01
5 мин
Об экономике и не только
с Кубатом Рахимовым
18:07
30 мин
Жаңылыктар
Жаңылыктар. Чыгарылыш 19:00
19:01
5 мин
Спортбокс
Спорттук экипировкаларды тандоодо эмнеге көңүл буруу кажет?
19:06
40 мин
Ежедневные новости
Ежедневные новости. Выпуск 20:00
20:01
5 мин
Итоги недели
Информационно-аналитическая программа
20:06
0 мин
Ачык кеп
Кыргызстанда кант диабети “жашарууда”— диабетти алдын алуу иштерине кандай көңүл бурулуп жатат?
23:04
45 мин
КечээБүгүн
Эфирге
г. Бишкек89.3
г. Бишкек89.3
г. Каракол89.3
г. Талас101.1
г. Кызыл-Кыя101.9
г. Нарын95.1
г. Чолпон-Ата105.0
г. Ош, Жалал-Абад107.1

"Сынган кылыч" туурасында 12 кызыктуу факт

© Sputnik / Нургуль МаксутоваТөлөгөн Касымбековдун жыйнагы. Архив
Төлөгөн Касымбековдун жыйнагы. Архив - Sputnik Кыргызстан
Жазылуу
Биз бүгүн салмагы оор, убарасы узак, окурмандар жата калып окуган, кыргыздын тарыхый чыгармаларынын бири – атактуу "Сынган кылыч" романы туурасында сөз кылабыз. Жазуучу Төлөгөн Касымбековдун Орто Азия өлкөлөрү менен Россиянын, ары жагы Түркиянын архивдерине чейин жетелеткен бул чыгармасына байланышкан кызыктуу 12 фактыны сунуштайбыз.

Сынган кылыч - Sputnik Кыргызстан
"Сынган кылыч", Төлөгөн Касымбеков — аудио китеп
Бизге бул жаатта ОшМУнун доценти, филология илимдеринин кандидаты, окумуштуу Бактыгүл Темирова жардамчы болду.

1.Жаңыртылган, кошумчаланган 15 пайыз. "Сынган кылыч" романынын акыркы ирет оңдолуп, толукталган редакциясында анын 15 пайызга жакын бөлүгү толукталып, жаңыланган. Бул өзгөчө Бекназар баатырдын бейнесине тиешелүү. Бактыгүл Темированын айтымында, бул каарман автордун ата-бабаларынан болгон. 

2. "Сынган кылычтагы" каармандардын саны 180ден ашуун. Алардын ичинен 40ка чукулу тарыхый инсандар болсо, калганы окуянын сүрөттөп берүү үчүн адабиятта колдонула жүрчү ыкмага ылайык, автордун оюнан чыгарылган образдар.Тарыхка байланыштырыш үчүн тарыхый фактылар, документалдуу, архивдик материалдар жана ошол доордо жашап, окуяга күбө болгон тарыхый инсандар. Алар Кудаяр хан, Алымбек датка, Курманжан датка, Исках-Болот хан, Насирдин бек жана башкалар. 

3.Кырк жылга жакын жазылган чыгарма. Эгерде романга киришүү 1960-жылы башталып, басылып, оңдоо киргизилген варианты 1998-жылы чыкканын эске алсак, анда ал автордун 40 жылга чукул чыгармачыл өмүрүн алган.

Роман жазыла башталганда төрөлгөн бала, ал автор өзү ыраазы болгон вариантка жеткенде 40 жашка чыгат. 

Ал эми анын уулу Райкан Төлөгөнов атасы романдын 1-2 басылышын он бир жылга чукул жазгандыгын айтат.

4. Архивдерге кеткен чейрек кылым. Касымбеков "Сынган кылычты" жазуу үчүн 25 жылдан ашуун Өзбекстандын Ташкент шаарындагы, Россиянын Москва жана Санкт-Петербуг шаарларындагы, андан сырткары, Казакстандын, Тажикстандын архивдериндеги материалдарды иликтеп, таанышып чыккан. Автор бул боюнча Түркияга чейин баргандыгын айтканы бар. 

Свякбай Каралаев. Архив - Sputnik Кыргызстан
"Манас" эпосу жөнүндө кызыктуу 15 факты
5. Романда камтылган 176 жылдык тарыхый доор. XVIII кылымдын акырынан тарта XIX кылымдагы тарых баяндалган. Негизинен окуя 1842-жылы Шерали хандын тактыга отурушу менен башталат. Кокон хандыгы мезгилиндеги кыргыздардын, өзгөчө түштүк кыргыздардын коомдук, социалдык, саясий абалы чагылдырылган. Тарыхый фактыларга караганда, Кокон хандыгы 176 жыл өкүм сүргөн. Эң акыркылардан болгон Исках-Болот хан көтөрүлүш чыгарып, жеңилип, 1876-жылы Россия империясынын бүтүндөй Фергана өрөөнүнө кириши менен бул доордун аяктайт. 

6. Китептин эски-жаңы басылыштары. Романдын биринчи бөлүгү совет заманында 1966-жылы, экинчиси 1971-жылы басылган. Ал эми толукталгандан кийинки варианты 1998-жылы китеп болуп чыккан. 

7. Лакапка айланган  – "Шералинин чокою". "Тээтиги жаман көөнө чокой… Шерали, сен тааныйсыңбы ошону? Ал сенин өткөн күнүң, Шерали… Ошол өткөн күнүңдү, ошол карыптыгыңды эч качан унутпа, күндө көрүп отур. Ал алтын такка чыгарган күчтүү кудуретти сага күндө эстетип турсун… Кара баштуу адамдын өмүрүнө, калың тайпа журттун тагдырына ойлук кылганыңда бул чокой дайыма маңдайыңда болсун. Бул сени көптүрбөсүн, эсиртпесин…",— дейт Нүзүп бий Шералини тактыга отургузуп жатканда. 

Бул сөздөр азыркы кыргыз коомунда өтө көп колдонулуп келет. 

8. Тилдик өзгөчөлүгү. "Сынган кылычты" башка тилге которуу абдан кыйын. Эл турмушун сүрөттөгөндө сөзсүз  архаикалык сөздөр колдонулат. Касымбеков кыргыз тилин эң жакшы өнүктүргөн жазуучулардын бири. Чыгрма макал-лакап, көөнө сөз, фразеологизмге абдан бай. Андыктан Касымбековдун бул чыгармасын башка тилдерге которуу өтө татаал. Окумуштуу Темирова романдын түп нускасы менен орус тилине которулган "Сломанный мечтин" ортосундагы айырма асман менен жердей экендигин айтат. Автор "ясаулбашы", "абтабачы", "паңсат", "сарбаз", "саркер" сөздөрүн азыркы кыргыз окурмандарга жеткиген. 

© Sputnik / Нургуль МаксутоваСборник произведений Тологона Касымбекова
Сборник произведений Тологона Касымбекова - Sputnik Кыргызстан
Сборник произведений Тологона Касымбекова

9."Сынган кылыч" онго жакын чет тилдерине которулган. Кыргыздардын бул тарыхый романы казак, түркмөн, тажик, өзбек, уйгур, украин, орус, англис тилдеринде чыккан. Андыктан чыгарманы котором деп бел байлагандар азаптуу ишке кабылганы айкын көрүнүш. 

Чыңгыз Айтматов. Архив - Sputnik Кыргызстан
Россияда Айтматовдун "Кыямат" чыгармасы боюнча спектакль коюлат
10. Автордун табылгасы. Касымбековдун кайталангыс адабий табылгасы "көөнө чокой" сөзү. Ал Чыңгыз Айтматовдун "маңкурт" түшүнүгү сыяктуу символикалуу мүнөзгө ээ. "Көөнө байыркы деген түшүнүктү билдирет", — дейт окумуштуу Темирова. 

11.Масштабдуулугу. Жазуучу Кокон хандыгы кантип түзүлүп, анда кимдер бийлик кылгандыгын баяндайт. Чыгармада Бабур Захиредин Мухаммад туурасында кеңири айтылган. Негизи эле анын тагдыры талаштуу болуп эсептелет, жана анын кыргыздардын тагдырына түздөн-түз тийгизген таасири бар экенин айткан жазуучунун баяндары санжыра түрүндө берилет. Касымбеков мындай байланыштыруу менен кыргыздар жөн эл эместигин, байыркы, түптүү калк экендигин белгилегиси келген. Санжыра менен тээ Бабурдун дооруна чейин алып барып жаткандыгын баамдоо кыйын деле эмес.

12. "Сынган кылыч" – кыргыз үрп-адаттарынын энциклопедиясы. Романда кыргыз элинде байыртадан бери келе жаткан аш берүү салты жазылат. Жаманкулдун ашында кыргыздын болгон бүткөн салттары – ат чабыш, эр эңиш, кыз куумай, кол күрөш, айтор, бир канча оюндар сүрөттөлөт. Андан сырткары, кыргыздын дагы бир өзгөчөлүгүг  – меймандостугун автор тажабай берип отурган. Жаманкулдун ашы сүрөттөлгөн бөлүмдө мейман келгенде ордунан туруп, астына сөзсүз төшөк салып, албетте, анан төргө отургузуу салты мыкты берилген. Кыздардын улууларга адеби, күйөөнү сыйлоо ири салмактуу каармандар аркылуу мыкты чеберчилик менен ар бир ылайыктуу эпизоддо ар өңүттө сүрөттөлүп отурат.

Төлөгөн Касымбековдун "Сынган кылыч" романынын толук текстин, кыскартылган вариантын, окуялар картасын, каармандар таржымалын жана аудио версиясын Sputnik Кыргызстан агенттиги даярдаган лонгридден окуп, уксаңыз болот>>

Жаңылыктар түрмөгү
0