БИШКЕК, 31-май — Sputnik. Казакстан, Армения жана Тажикстанда америкалыктар биологиялык лабораториялар түйүнүн ачкан. Айрыкча Грузиядагы Лугара атындагы лабораториялык борбордун ишмердиги россиялык бийликти түпөйүлгө салат. Булардын Вашингтонго зарылдыгы канчалык экенине биздин өнөктөш агенттик РИА Новости сереп салган.
"Кошмо Штаттар дүйнө жүзү боюнча, анын ичинде бизди курчаган аймактарда да аскердик-биологиялык ишмердик жүргүзүүдө", — деп билдирген Сергей Лавров ЖККУнун тышкы иштер министрлеринин жолугушуусунда. Москва эбактан бери эле коңшу мамлекеттердеги биологиялык коопсуздукка кабатыр болуп келет.
Атайын жасалган иш беле?
Казакстанда коронавирус марттын башында каттала баштаган. Өлкө бийлиги дароо чек араларды жаап, өзгөчө абал киргизген. Интернетте вирус 2016-жылы америкалыктар тарабынан ачылган республиканын түштүгүндөгү биолаборатория менен байланыштуу экени тууралуу күбүр-шыбыр кеп тараган.
Алматыдагы Борбордук реферанс-лаборатория (БРЛ) Казакстанга мүнөздүү вирус штаммдарын изилдөөгө адистешкен. Казакстандын карантиндик жана зооноздук (жаныбарлардан адамга жугуучу) инфекциялар илимий борборунун базасында иштейт, республиканын Саламаттыкты сактоо министрлигине баш иет. Пентагондун эсебинен курулса да Казакстандын менчиги болуп саналат. Бул объектиге АКШ 108 миллион доллар бөлүп берген.
Вашингтон аймакта америкалык аскер кызматкери бар экенин, изилдөөлөр белгисиз вирустук инфекциялардан коргонууга көмөк болорун түшүндүргөн. ЖККУ, КМШ жана ШКУ саммиттеринде Москванын өкүлдөрү америкалыктар бул лабораторияларды россиялык кызыкчылыктарга каршы колдонушу мүмкүн деген кооптонууларын билдирип келет. Бирок Казакстандын бийлиги жергиликтүү биологдордун ишине эч ким кийлигише албастыгына ынандырган.
"Четөлкөлүк окумуштуулардын катышуусунда биргелешкен изилдөө жана гранттар боюнча долбоорлор ишке ашырылчу учурларда гана уруксат берилет", — деп түшүндүрүшкөн БРЛ өкүлдөрү.
2018-жылы Казакстанда менингит менен ооругандардын саны көбөйгөнү байкалган, андан улам Алматыда аталган лабораториядан менингококк инфекциясынын штаммы чыгарылган деген сөз чыккан. Журналисттер жана блогерлер ошол убакта америкалыктар вирусту атайын таратканын, мындай жол менен алар лабораторияда иштелип чыгып жаткан биологиялык куралдын натыйжалуулугун текшерип көрүшкөнүн олуттуу түрдө эле жазышкан.
Казакстандын Саламаттык сактоо министрлиги эч кандай эпидемия болбой турганына ишендирген. "Казакстанда менингит 58 кишиде аныкталган, алардын 32си Алматы калаасында катталган. Эгер Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун ченемдери боюнча эсептеп көрсөк, орточо көрсөткүч төмөн", — деп билдиришкен мекемедегилер. Коронавируска окшош жагдай. Бийлик конспирологияны төгүндөп, дүрбөлөңгө түшпөөгө үндөгөн.
Жабык тартип
Совет маалында Армян ССРиндеги Микробиология институту микробиологиялык ири борбор деп эсептелген. Токсонунчу жылдары аталган институттун илимий иштерине АКШ жана Улуу Британия да кызыгар эле. Армениялык адистерди батыш өлкөлөрүнө практикадан өтүүгө чакырышкан. 2000-жылдары америкалыктар өлкөдө бир нече биолаборатория ачууга жардамдашкан. Акчаны да Казакстандагыдай эле Пентагон бөлгөн. Армениядагы Илдеттерди көзөмөлгө алуу жана алдын алуу боюнча улуттук борборду заманбапташтырууга эле он миллион доллар сарпташкан.
Ереван, Гюрми, Ванадзор, Мартун жана Ижеванда курулган илимий борборлор Кавказ аймагына мүнөздүү болгон вирус жана штаммдарды изилдешет. Лабораториялар Армениянын саламаттыкты сактоо тутумуна кирет, бирок АКШнын Коргоо министрлигинин алдындагы Кооптуулуктарды азайтуу агенттиги кийлигише алат. Жергиликтүү адистерден тышкары, ал жакта америкалыктар иштейт.
Армениядагы биолабораториялардын жабык тартипте иштешине Москва сын көз карашта. Шектенүүлөрдү жоюу үчүн былтыр күздө премьер-министр Никол Пашинян россиялык адистер менен Кызматташуу боюнча меморандумга кол коюуга макул болгон. Ийне-жибине чейин макулдашышкан соң армян тарап бул документтен баш тарткан.
Кооптуу эпидемиология
2010-жылы америкалык биологдор ЖККУнун дагы бир мүчөсү – Тажикстанга кызыга баштаган. Инфекциялык илдеттердин күч алышына алып келчүдөй жагымсыз эпидемиологиялык жагдай аларды чочулаткан экен. Бир нече батыш фонду изилдөө борборлорун ачууга каражат бөлгөн. Ошентип, 2013-жылы Душанбедеги
Француздарга адаттагыдай эле Бириккен улуттар уюму жана АКШнын USAID эл аралык өнүгүү боюнча агенттиги көмөкчү болгон. Инвестициялар үч миллион доллардан ашкан.
2019-жылы Кургак учукка каршы күрөшүү боюнча республикалык борбордун алдында лаборатория ачышкан. USAID менен Пентагон демөөрчүлүк кылган. Жергиликтүү биологдор четөлкөлүк кесиптештери менен кургак учук, малярия, гепатит жана холера өңдүү Борбор Азияга мүнөздүү болгон ооруларды изилдешет.
Былтыр Тажикстандын түндүгүндөгү Исфара шаарында дагы бир объект ачылган. Аны да америкалыктар каржылаганы гана белгилүү, бирок ал боюнча маалымат аз.
"Борбор Азияда коронавируска чейин эле эпидемиологиялык абал жакшы эмес эле. Бул аймакта гепатит, холера, кургак учук күч алуу коркунучу бар, ошондуктан жаңы биолабораториялар зарыл. Аларга каражат керек. Четөлкөлүк көмөк болбосо, ишке ашыра албайбыз", — деп түшүндүрөт Душанбедеги Саясий изилдөөлөр борборунун директору Абдугани Мамадазимов.
Тажикстандык серепчи америкалыктардын бул багытта жанданганынан шектүү жагдайды байкабаганын айтат. "Болгону алар биринчилерден болуп жардамга кол сунат. Эгер коронавирустан кийин Россия, Кытай же Евробиримдик аймакта вирустарга каршы күрөшүүгө активдүү жардам бере башташса, Борбор Азиядагы республикалардын бийлиги колдоп берет", — деп ишенет эксперт.
Грузиндик патоген
Грузия ЖККУга мүчө эмес, бирок Россия менен чектешет жана Кавказда негизги ролду ойнойт. Москваны Ричард Лугар атындагы Коомдук саламаттыкты сактоо боюнча илим-изилдөө борбору бушайман кылат. Россия бийлиги Тбилисинин жанындагы биолаборатория америкалыктардын кызыкчылыгына иштээрин боолголойт.
Гиоргадзе лабораториялардын бактериологиялык коргоонун жогорку деңгээлине көңүл бурдурат. Атап айтканда, борбор "зыяндуу заттарды чачуу үчүн жабдуулар жана биологиялык активдүү материалдары бар ок-дары менен жабдылган".
"Калкты коргоону көздөгөн мекемеге мындай нерселердин зарылдыгы не?" — деген суроо салат экс-министр.
Москвадагылар муну эшиткен. РФ ТИМинин Куралдарды жайылтпоо жана көзөмөлдөө маселелери боюнча департаментинин башчысы Владимир Ермаков Россия өз чегинде америкалык биологиялык эксперименттердин жасалышына жол бербейт.
Пентагондогулар Гиоргадзенин бул айыптоолору негизсиз дешкен. Тбилисидегилер лаборатория жай эле иштелмелер менен алектенерине, адамдарга эч кандай тажрыйба жасалбай турганына ишендирген. Грузия бийлиги Лугардагы борбор менен россиялык адистердин таанышуусуна каршы эмес. Бирок бул пландар эки өлкөнүн мамилесиндеги былтыркы кризистен улам үзгүлтүккө учураган.
"Грузия физикалык-химиялык биология жаатындагы изилдөөлөргө эч качан кызыккан эмес. Бул лаборатория кызматкерлерди жогорку класстагы биологиялык коргоо экендиги боюнча маалымат түкшүмөлдөрдү жаратат. Мындай оор патогендер менен алектенүүнүн зарылдыгы эмне?" — дейт биологиялык илимдердин доктору, Сибирь федералдык университетинин профессору Николай Сетков.
"Вектор" вирусология борборунун башкы директорунун илимий иштер боюнча орун басары Александр Агафонов "Лугар атындагы борбордо биологиялык куралды иштеп чыгуу жана аны чыгаруу жөнүндө түз маалыматтар менен тааныша албайбыз".
"Ошентсе да CH2M Hill, Battelle жана Metabiota өңдүү жеке ишканалар, алардын келишимдик милдеттенмелери, мисалы, сибирь жарасы, туляремия жана Крым-Конго геморрагиялык лихорадкасы өңдүү кооптуу бактерияларды изилдөөнү көз жаздымда калтырууга болбойт", — деп баса белгилейт адис.
РИА Новости сурамжылаган серепчилердин баары постсоветтик мамлекеттер сырттан жардам күтүү менен эпидемиологиялык кырдаалдын көзөмөлүн колдон чыгарып жибериши мүмкүн деген пикирде. Мунун кесепети оор болушу ыктымал. Анүстүнө пандемия убагында лабораторияларга өтө кооптонуу менен карап калышты. Бул мындай структуралардын ишин ачыгыраак уюштурууга түртөт.
