Фрунзе шаарында мындан 55 жыл мурун май айында массалык башаламандык башталып жүздөгөн адам көчөгө чыккан. Ачууланган Брежнев Москвадан Усубалиевге чалып, айласы кеткен бийлик башындагылар көчөгө чыккандарды тынчытуу үчүн Казакстандан атайын аскердик бөлүк чакыртууга мажбур болгон.

Биз көпчүлүк билбей калган ошол окуяны кеңири баяндап беребиз.

Фрунзе шаары, 17-май. Калаада турмуш күндөгүдөй өтүп, Правда көчөсүндөгү жашыл базарда соода кызуу жүрүүдө. Соодагерлер жашылча-жемиш, азык-түлүгүн сатып отурган. Көпчүлүк соода кылган ал базар азыркы "Жеңиш" аянтында эле. Чаламандын чак түшүндө базардан анча алыс эмес жерде жайгашкан милиция участогунда "Жоокерди өлтүрүп салышты" деген сөз тарап, балээнин баары ошол жерден башталган.

Ушакка ишенген эл базардын чок ортосундагы милиция пунктунан жаңы кармалган эки жоокерди алып чыгууга аракеттенет. Чындыгында ал күнү погончондор арак ичип алып коомдук тартипти бузган эки жаш жигитти колго түшүргөн. Кармалгандар №15702 аскер бөлүгүнүн жоокерлери Исмаилов менен Шуклин болчу. Экөө кызмат ордун таштап шаарда жашаган кызга келет, издегени үйүндө болбой калгандыктан кошуналарынын эшигин каккылап жашоочулардын тынчын алат. Ал жерге чакыруу менен барган милиционерлер ээнбаштарды кармап келип, базардагы милициялык участокко киргизишкен.

Мас Исмаилов погончондорго моюн бербей бейбаштык кылып сөгүнүп-сагынып, терезени сындырып колун канатып, базардагыларга "жоокерди сабап жатышат" деп ач кыйкырык салат.

Экөөнөн чарчаган милиция аскердик комендатурага жоокерлер тууралуу кабар берип, канжалаган Исмаиловдун колу-бутун байлап машинага жүктөп өткөрүп берет. Аны көргөн бир аял "милиция жоокерди өлтүрүп салыптыр" деген сөз таратып, заматта эл чогула калат. Арасында жумушсуздар, аракечтер, соттолгондор бар эле. Кээде ал базар криминалдардын ордосуна айланып кетчү.

Жаш жигиттерге "боору ооругандар" бир заматта эле топтолуп, катары акырындык менен арбып, "адам өлтүргөн милициянын бизге кереги жок", "милицияны сабагыла" деген түрдүү чакырыктар алыстан угулуп турган. Окуя болгон жерге алгачкылардын болуп Свердлов райондук милиция бөлүмүнүн начальниги, ыкчам кызматкерлер келип топтолгондорго түшүндүрүү иштери жүргүзүлөт. Бирок майнап чыккан эмес.

Көп өтпөй чогулгандар базардын жанында токтоп турган милициянын автоунаасына кол салат. Тартип сакчылары аны айдай качканга үлгүргөн эле. Алардын артынан 400-500дөй адам куугунга түшөт. Митингчилер азыркы Ички иштер министрлигинин имаратынын ордундагы башкармалыктын тосмосуна келип, куугунчулар "жоокерди өлтүргөн милиционерлерди жашырбай алып чыккыла, алар өзүнүн кылганына жооп беришсин" деген талаптарын койгон.

Ал жерге биринчилерден болуп шаардык кеңештин катчысы Бусса келет. Чогулгандар аны таш менен качырышкан.

Ал эми Фрунзе шаардык ички иштер башкармалыгынын ыкчам взводунда кызмат өтөгөн Феликс Кулов ал күндү мындайча эскерет:

Дем алыш болгондуктан досумдун туулган күнүн белгилеп отурганбыз. Бир маалда апам чалды:

— Уулум, жакшы элесиңби, эч ким менен мушташкан жоксуңбу, силерге эч ким кол салбай элеби?" — деп тынчсызданып сурап калды.

Мен «жок, баары жакшы, эмне болуп кетти?» деп сурасам, жооп бергиси келген жок.

Көп өтпөй эжем чалып, апамдын жумушунун маңдайында милициянын автоунаасы өрттөнүп, көчөдө фуражкалар жатат деди. Мен шак нөөмөткө чалсам көпкө чейин албай, бир маалда майор Лисицын алып «коргонуп жатабыз, тез келе калгыла» деди.

Досум экөөбүз тура калып эле бөлүмгө жөнөдүк. Жолдо кетип баратсак топтошкон адамдар кесиптешимди аябай тиктеп, "ушул бала мент" деди эле, алар бизди көздөй багыт алды. Костюм, галстукчан жүргөндүктөн өмүрүбүздү тобокелчиликке салбай кайра үйгө келип кийимдерди алмаштырып, короолорду аралап жүрүп жумушка жеткенбиз.

(Феликс Куловдун "На перевале" китебинен үзүндү)

Ошол маалда митингчилерден анча алыс эмес жерде Кыргызстан Коммунисттик партиясынын Борбордук комитетинин биринчи катчысы Турдакун Усубалиев, Министрлер Советинин төрагасы Болот Мамбетов, Москвадан келген СССРдин кинематография комитетинин төрагасы Алексей Романов үчөө Опера жана балет театрында концерт көрүп отурган болот.

Иш ордуна келген республиканын башчысы дароо Мамлекеттик коопсуздук комитетинин башчысы Жумабек Асанкулов, ички иштер министри Василий Ушаковдун докладдарын угуп, нааразы болгондорго карата күч, курал колдонууга тыюу салып, 20-30 мүнөт сайын маалымат берүүнү тапшырат.

Нааразычылыгын билдиргендер колдоруна таш, арматураларды алып шаардын ар кайсы жеринде топтошуп, көчөдөн жолуккан укук коргоочуларды кубалап жетип сабап, өч алууга аракет кылган.

Беш жүздүн тегерегиндеги адам Фрунзе шаардык башкармалыгына, андан соң Биринчи май, Свердлов ички иштер бөлүмүнө кол салган. Албууттанган топ милициянын автоунааларын, мотоциклдерин өрттөп, имараттарды талкалап, эмеректерди сындырган. Милиция бир түндө эле формаларын чечип, алапайын таппай калган. Ал эми Ленин райондук ички иштер бөлүмүн Ленин заводунун 2000дей жумушчусу түнү менен эч кимге тийгизбей коргогон. Кызыгы, ал башаламандыкта бир дагы морадёрлук болгон эмес.

Алардын катарына билип-билбей деле бекерпоздор, катардагы жумушчулар, жаштар кошулуп отуруп элдин саны 2-3 миңге чукулдаган. Абалды криминалдуу топтор пайдаланып, түн ичинде убактылуу кармоочу жайындагы ондогон шектүүлөрдү бошотуп жиберген. Ошондой эле тергөөнүн бир топ документтери жок кылынган.

Коркуп калган милиционерлер форма кийбей, жөнөкөй кийим менен буйруктарды аткарууга мажбур болгон. Саат 24.00дөр чамасында тополоңчулар тарай баштайт. Бийлик өкүлдөрү, күч түзүмүндөгүлөр түнү менен өрттөнгөн автоунаа, мотоциклдерден көчөлөрдү тазалаган.

Ал түнү Усубалиев менен Чубаров таңкы саат алтыга чейин жумушта отуруп, чекист, милиционерлер күчөтүлгөн режимде иштеген. Таң эрте өлүкканага ок жеп көз жумган бир жигиттин сөөгү түшөт. Тергөөдө маркум кимдин колунан мерт кеткени аныкталган эмес.

Эртеси, 18-май күнү, эртең менен митингчилер кайра базардын айланасына чогулуп, эл арасында "милиционерлерди сабагыла" деген чакырыктар жандана баштайт. Жогору жактагылар массалык башаламандыкты токтотуунун түрдүү жолдорун издеп, республикага Казакстандан аскердик бөлүктү киргизүүгө мажбур болот. Ал жылдары Кыргыз ССРинде ири аскердик бөлүк болгон эмес.

Ошондой эле милиция өлтүрүп салды делген Исмаиловду укук коргоо органдары эл алдына чыгарып, анын тирүү экендигин көргөзөт. Ошондо гана чогулгандардын катары суюла баштаган.

Түшкө маал СССРдин башчысы Леонид Брежнев Усубалиевге чалып, ачууланып, "шаарыңарда эмне болуп кетти?" деген суроо узатат. Усубалиев доклад бере баштаганда эле Брежнев аягына чейин укпай Фрунзеге СССРдин ички иштер министри Щелоковду жөнөтүп жатканын айтат.

Москвадан келген министрди 18-майда жергиликтүү бийлик өкүлдөрү коштоп, көчө кыдырып Фрунзедеги коомдук-саясий абалды көргөзөт. Ал учурда борбор калаада жай турмушка өтүп калган. Баарын көргөн СССРдин ички иштер министри Николай Щелоков Брежневге чалып акыркы маалыматтарды берип, биринчи катчынын жанын жай алдырат.

Ага карабай милиционерлер көпкө чейин формачан көчөгө чыккандан кооптонуп, жөнөкөй кийимчен иштешкен. Ошол майрамга толгон май айында, кийин дагы Кыргыз ССРинин борборунда болгон ал окуяны бир да гезит жазып, телеканал көргөзүп, радио угузган эмес.

Тополоңдун келип чыгышы боюнча түрдүү себептер айтылган. Бири ал 1967-жылы май айында болбосо, андан кийин баары бир болмок десе, бийликтегилер абалды криминалдык күчтөр пайдаланып жагдайды курчуткан дешкен. Ал эми айрым аткаминерлер жарандардын көчөдө массалык башаламандык уюштуруп, тартип сакчыларына каршы чыгуусуна кескин себептер болбогонун кеп кылышкан.

Адистер ызы-чуу менен коштолгон тополоңдун чыгышына бир нече фактор таасир эткенин азыркыга чейин айтышууда. Биринчиси, өз укуктарынан аша чапкан милиционерлер көпчүлүктүн көкөйүнө тийген. Муну УКМКнын ардагери, отставкадагы полковник Качкын Саргазаков да жашырбайт.

Ошондон улам абалдан пайдаланып көчөгө чыккандар милициядан өч алууга аракет кылган. Ал окуядан соң бир топтор айрым погончондордун былыктарын айтып жогору жактагыларга арызданган.

Экинчиси, ички иштер органдарында өз убагында реформа жүргүзүлүп, милиционердин жосунсуз жоруктары ооздукталган эмес. Анткени 50-жылдары Сталиндин бул дүйнөдөн өтүшү, СССРдеги коомдук-саясий абалдын өзгөрүшү менен ИИМ да башка министрликтер сыяктуу реформага муктаж болгон. Андай жаңыланууну карапайым эл да күткөн.

Тарых илимдеринин доктору, профессор Аскар Джакишевдин айтымында, эл ырайымсыз репрессиядан арылгысы келип калган.

Ал жылдары Ички иштер министрлигинин макамы төмөндөтүлүп, Коомдук тартипти коргоо министрлигине айланып, мекеменин ишмердүүлүгүнө жакшы көңүл бурулбай калган.

Үчүнчүдөн, республикада кылмыштуулук күч алып, Кыргыз ССРи кылмыштуулук боюнча СССРде биринчи орунга чыккан.

Бир суткага жетпеген тополоңдо укук коргоо кызматкерлеринен сырткары, коомдук тартипти элдик кошуундар, коммунисттер, комсомолдор жөнгө салышкан. Жогору жактагыларга ошондо укук коргоо органдарынын аксаган жактары ачык көрүнүп калган.

Кийин республика башчысы Турдакун Усубалиев эгер милиция тың иштеп, тез координация болгондо мындай ири суммадагы чыгым тартмак эмеспиз деп жазган. Ал Москвадан министрдин келишинен пайдаланып Кыргызстанга Панфилов дивизиясын көчүрүп келүү маселесин көтөргөн.

Кийин Москвадан комиссия келип текшерип, бир жылдан соң легендарлуу Панфилов дивизиясы Кыргызстандын аймагына алып келинген.

Акыркы окуялар ички иштер органдарынын аксаган жактарын, кемчиликтерин ачык көргөзүп койгондуктан ИИМде акырындык менен реформалар башталган.

Башаламандыктан алынган сабактардан улам Кыргыз ССРинин ички иштер министри Василий Ушаков, анын орун басары Кутманов кызматтан алынып, Фрунзе шаардык ички иштер башкармалыгынын башчысы, жетекчилер жазаланган.

Эң негизгиси, милиционерлердин аша чаап кеткен былыктарына анализ жасалып, 1969-жылы милициянын кийип жүргөн көк формасы боз өңгө алмаштырылган.

Бийлик башындагылардын тынчын алган тополоңдон кийин жашыл базар өкмөттүк мекемелерден алыс жылдырылып, азыркы "Ош" базары бардык шарттары менен ачылып колдонууга берилген.

Укук коргоо кызматкерлери козголоңго байланыштуу бир нече кылмыш ишин козгоп, элди козуткан 18 адам эркинен ажыратылган. Алардын катарында элди дүрбөлөңгө салган Исмаилов да болгон. Андай жаман жоругу абакта жатканда да тыйылган эмес.

Биз бул бөлүмдү жазуу үчүн бир нече укук коргоо органына расмий кат менен кайрылып, көпчүлүктүн эсинде калган экинчи окуянын да толук чоо-жайын айтып берүүгө аракет кылдык. Бирок мамлекеттик органдар 1960-жылдардын соңундагы ал башаламандык тууралуу маалыматтар жок экенин билдиришти. Ошондуктан биз көбүнчө окуяга күбө болгондордун эскерүүлөрүнө таяндык.

Исмаилов бир жылдан кийин, 1968-жылы түрмөдө башаламандык уюштургандардын бири болот. Ал окуяда да бир адамдын өмүрү кыйылып, бир нечеси ооруканага түшкөн.

"Кино сүйүүчүлөр" кыйкырып-өкүрүп бир заматта эле түрмөдө абал чыңалып, тартипке баш ийгиси келбеген эки топ биригип тополоң башталат. Бир топтун башчысы жапалдаш бойлуу, тыржыйган, элди сүрөөнгө ала билген Исмаилов болсо, экинчисин "Спартак" каймана аты менен белгилүү кылмышкер жетектеген. Ал Иркутск облусунан Фрунзеге которулуп келген жаран эле.

Андан соң түрмөнүн ичиндеги жатакана, өндүрүштүк имарат талкаланып, станоктор, даяр продукциялар жарактан чыгат. Ал ызы-чуу түнү бою уланган.

Жаралган кырдаалга байланыштуу ИИМдин башкармалыгы толугу менен көтөрүлүп, окуя болгон жерге министр барган. Түрмөдө тополоң уюштургандар менен сүйлөшүү жүргүзүү аракетинен майнап чыккан эмес. Түрмөнүн короосуна кирген колониянын жетекчиси ташка алынган.

Бирок ага жеткен эмес. Түрмөнүн короосуна аскердик техника киргенде эле чыңалуу басаңдай түшкөн. Анын артынан ИИМдин кызматкерлери кирип талкаланган эмеректердин алдынан бир адамдын сөөгүн алып чыгышкан. Ал соттолгондордун документтерин жасаган фотограф болгон.

Колониядагы чатактын айынан 40тан ашык адам түрдүү жаракат менен ооруканага жаткырылган. Мекеменин жетекчилери кызматынан кол жууп, жаңы жетекчиге бардыгын калыбына келтирүү вазийпасы жүктөлгөн.

Көп өтпөй Москвадан чоң текшерүү келген, окуя боюнча кылмыш иши козголгон. Жыйынтыгында ага катышкандар соттолуп, алардын башчылары Исмаилов менен "Спартак" атууга кеткен.