Советтер Союзу ыдырагандан бери 30 жыл өттү. Постсоветтик мейкиндикте орус тили улуттук тилди өнүктүрүүгө тоскоол эмеспи деген маселе улам көтөрүлүп калат. Кыргызстандын президенти Садыр Жапаров 23-сентябрда мамлекеттик тилде иш жүргүзүүгө бийлик өкүлдөрү тарабынан көңүл бурулуп жатканын, бир катар иш-пландар бышып-жетилип калганын, буга өтүүгө каалоо гана керектигин билдирди. Азыркы тапта республикада иш кагаздары эки — мамлекеттик жана расмий (орус) тилде жүргүзүлөт.
Ошол эле убакта постсоветтик өлкөлөрдүн бир тобунда орус тили экономикалык жана техникалык өнүгүү үчүн маанилүү деген тыянакка келишкен. Мурдагы союздук республикаларда орус тилинин ролу жана ага болгон мамиле кандай өзгөрүп жатканына Sputnik агенттигинин кабарчысы кызыгып көргөн.
Эки тилди айкалыштыруу
Президент Жапаров өлкөдө расмий иш кагаздарын жүргүзүүдөн орус тилин алууну сунуштап жатса, өлкөдөгү белдүү окуу жайлардын бири, Ельцин атындагы Кыргыз-Россия Славян университети "Орус тили менен дүйнөнү багындырасыз!" деген ураан менен иштейт. Ал эми анын окумуштуулары жарыялаган изилдөөлөрдүн жыйынтыгында кыргызстандыктар мамлекетти өнүктүрүү үчүн зарыл экенин белгилешет.
"Сурамжылоо жүргүздүк, — дейт филология илимдеринин доктору, университеттин профессору Мамед Тагаев. — Өлкөнүн аймактарында жашаган 30дан 60 жашка чейинки 740 кишиге суроо салдык. Бишкектин жашоочуларынын арасында бул сурамжылоону жүргүзгөн жокпуз, борбор калаада орус тили да, кыргыз тили да активдүү колдонулат".
Сурамжылоонун жыйынтыгына ылайык, респонденттердин 99 пайызы орус тили сапаттуу билим алууга жол ачып, кесиптик чеберчиликти өстүрүүгө көмөкчү болуп, заманбап эмгек рыногундагы атаандаштыкка жөндөмдүүлүктү жогорулатарын белгилешкен. Ал гана эмес, тарыхый жактан республиканын жарандары үчүн орус тили тышкы дүйнө менен баарлашуу ыкмасына (каражатына) айланып калган деп эсептейт профессор Тагаев.
Иш кагаздарын жүргүзүүдөгү болжолдуу реформалар орус тилинин макамына таасир этпейби деген сурообузга жооп катары Мамед Тагаев: "Ушул тапта ар бир жаран орус тилинде кайрыла алат, бул – анын конституциялык укугу. Ошол себептен иш кагаздарын жүргүзүү кыргыз тилине өткөрүлсө, Кыргызстанда орус тилинин позициясын алда канча чабалдатары талашсыз". Кыргызстандын Улуттук статистика комитетинин 2021-жылга карата маалыматтарына таянсак, республиканын 6,6 миллион жаранынын 1,7 миллиону этникалык кыргыз эмес.
"Эки тилди айкалыштырууга мезгил жетти, — деп эсептейт профессор Тагаев. — Кыргыз жана орус тилдерин астыртан каршы коюуну токтотуп, орус тили кыргызстандыктарга чоочун эмес экенин моюнга алуу, ар бир адамдын да, бүтүндөй мамлекеттин да өнүгүшү үчүн кошумча мүмкүнчүлүктөрдү ачып берерин түшүнгөн оң".
Тил жаатында коңшуларда жагдай кандай?
Ал ортодо коңшу Казакстанда активист Куат Ахметов тарабынан уюштурулган тил рейддеринен чыккан чырга карабастан орус тилинин ролун чектөөгө аракеттер байкалбайт. Тескерисинче, Ахметов жана анын тарапташтары беш шаардагы дүкөндөрдө казак тилин билер-билбеси боюнча текшерүүлөрүнөн кийин Казакстандын Башкы прокуратурасы кылмыш иши козголгонун, Ахметов улут аралык араздашууну тутантууга айыпталып жатканын маалымдады.
"Казакстан Республикасынын тил жөнүндөгү" азыркы мыйзамында орус тили мамлекеттик уюмдар жана иш кагаздарында расмий түрдө мамлекеттик тил менен бирдей пайдаланууга болору каралган. Ал эми жарандарды сүйлөгөн тили боюнча кемсинтүү алардын укугун бузуу болуп саналат.
"Россия менен Казакстандын чек арасы дүйнөдөгү эң узун чек аралардан. Орус тили — Бириккен Улуттар Уюмунун алты расмий тилинин бири, ошондуктан бул маселеге маданияттуу мамиле жасоого тийишпиз", — деген Токаев казак тилин үйрөнүүгө умтулуу — бул "өз келечегин Казакстан менен байланыштыргандардын бардыгынын парзы", бирок өлкө "радикализмдин бардык формасына бөгөт болууга" даяр экенин кошумчалады.
Орус тилинин маанилүүлүгүнө жакында эле Азербайжан президенти Ильхам Алиев да токтолгон. Ал белгилегендей, өлкөдө орус тилинде билим берген 340 мектеп иштейт.
Өзбекстанда да аталган тил өнүгүү жолунда, өлкө өкмөтү эмгек мигранттарына орус тилин үйрөтүү чыгымдарын өз мойнуна алган.
Өзбекстан бийлигинин бул кадамы өлкө үчүн орус тили канчалык маанилүү экенинен кабар берерин айтат Абдурахимов.
"Кеп Россия менен алака туурасында гана эмес. Миграция деңгээли бул жакта албетте жогору, — дейт ал. — Бирок мурдагы СССРдин бөлөк өлкөлөрү менен мамилени деле алалы. Алар менен кантип сүйлөшүү керек? Орус тили — бул эл аралык билим берүүнүн, илим жана ишкерлик мамиленин тили".
"Улуттук тилдерге каршы болгон эч ким жок"
Орус тили өзүнүн атаандаштыкка жөндөмдүүлүгү менен жакынкы чет өлкөлөр үчүн маанилүү деп эсептейт филология илимдеринин доктору, Пушкин атындагы Орус тили мамлекеттик институтунун илим боюнча проректору Михаил Осадчий. Анын айтымында, сүйлөгөндөрдүн саны боюнча дүйнөдө орус тили 8-орунда турат. Аны менен бирге эле 15 эл аралык уюмда колдонулат (салыштырсак, англис тили 23 уюмда пайдаланылат).
"Көп тилдүүлүк — бул заманбап дүйнөнүн абсолюттук тренди, ийгилик жана атаандаштык артыкчылыгынын элементи, — дейт Осадчий Sputnik агенттигине берген маегинде. — Эгер өлкө өз калкынын көп тилдүүлүк боюнча мүмкүнчүлүктөрүн максаттуу түрдө төмөндөтө берсе, бизнес келишимдерин азайтып, жарандардын керектөөлөрүнө карама-каршы". Михаил Осадчий Украинаны мисал келтирет.
"Бул Россиянын ички абалына эч кандай таасир этпейт, — дейт ал. — Анткен менен Украина ичинде чыңалуу бар. Жасалма чектөөлөрдү адамдардын кыртышы сүйбөйт. Көп тилдүүлүк тууралуу сөз болгондо эч кимдин "орус тилинин үстөмдүгү артсын деп өлкөнүн улуттук тилин четке сүргөн" жери жоктугун түшүнгөн дурус".
Кеп мында теңдик туурасында, кээ бирөөлөр тилди үйрөнүүгө мажбур, чет тили менен алектенгендер бул канчалык татаал иш экенин жакшы билет. Ал эми бул жагдайда сиздин артыкчылыгыңыз бар, дароо эки тилди билесиз. Эми андай артыкчылыктан өз эркиңиз менен баш тартып турасыз".
