Кыргызстандын аймагында апийим Октябрь революциясына чейин эле өстүрүлүп, Кытайга сатыкка кымбат баада жөнөтүлүп турган. Ага көнүп калган кытай жарандары да арбын болгон. Совет бийлиги Жети-Суу облусуна орногондон кийин апийимди уруксаты жок өстүргөндөргө жаза каралып, бир катар чектөөлөр киргизилет. Мурда ээн-эркин өстүрүп, жыйналган түшүмдү Кытайга алып баргандардын жолу тосулуп, иши солгундаган. Айрым окумуштуулар Кыргызстанга апийимдин уругу XIX кылымдын 70-жылдары Кытайдан алып келинип, талаага себиле баштаганын айтып келишет.

Союз маалында апийимди дарылык максатта өстүрүү Ысык-Көлдө улантылып, бара-бара Чүй, Талас, Нарын облусунун айрым райондорунун аймагына да айдай башташкан. Өзгөчө тоолордун курчоосундагы, суусу кенен Ысык-Көлдө себүү приоритет катары каралган. Анткени Казакстан, Украинада өстүрүлгөн апийимдин морфиндүүлүгү бир-эки гана пайыз болсо, көлдө өстүрүлгөн түрүндө 10-12 пайызга чейин жеткен.

Ал эми согуш жылдары апийимден жасалган дары-дармектер жарадар болгон жоокерлерге кеңири колдонулуп, ага суроо-талап жогорулаган. Мындан улам кыргызстандык апийим өстүрүүчүлөр алдында СССРдин сапаттуу морфин даярдоосу үчүн апийим менен камсыз кылуу милдети турган.

Апийим өстүрүү кара күчтү көп талап кылган. Аны себүүдө гана техника колдонулса, калган жумуштарды жергиликтүүлөр моюн оорутуп, кол жоорутуп жасашкан. Түшүмдү жыйноо маалында талаага 50 миңдей кыз-келиндер, эркектер, өспүрүмдөр күндө чыкчу.

Бара-бара тажрыйба топтоп, апийим өстүрүүнүн ыгын таап алган жергиликтүүлөр бир гектар жерден 60 килограммдан ашык түшүм алганга жетишкен. Жыйынтыгында дыйкандар мамлекетке жүздөгөн тонна апийим өткөрсө, Москва андан ондогон тонна өтө зарыл дары-дармек өндүрүп турган. 1960-1970-жылдары Кыргызстан дүйнө жүзүндө колдонулган апийимдин жалпы көлөмүнүн 16 пайызын камсыздаган.

Мындан сырткары, Кыргызстандын айыл чарбасында апийим өстүрүү эң негизги багыттардын бирине айланып, жергиликтүү бийлик андан жакшы киреше тапкан. Окумуштуулар бул өсүмдүк тууралуу абдан көп илимий эмгектерди жазган. Пржевальск (азыркы Каракол) шаарындагы зоналык сыноо станциясында "Тянь-Шань 27", "Тянь-Шань 20", "Пржевальский 46", "Тарбагатай 20" өңдүү түшүмү мол апийимдин жаңы сорттору иштелип чыккан.

Жыл сайын түшүм жыйноо маалында СССРдин булуң-бурчунан эс алуучу катары келип Ысык-Көлдө апийим сатып алууга аракет кылгандардын саны өскөн. Мамлекет колхозчулардан бир килограмм апийимди 11 рублдан сатып алса, сырттан келгендер 600 рублга чейин сунуштачу. Баңгизат башка шаар, республикага жеткенде баасы бир нече миң рублга чейин жетчү. Андай чоң акчага кызыккан жергиликтүүлөр четтен келген ортомчу, кылмыштуу топтун сунуштарына азгырылып, талаадан апийимди уурдашкан. Эл арасында аны алтынга, малга, курал-жаракка, акчага, тамак-ашка, кийим-кечеге алмаштырган.

Апийим сатып алууга сырттан келгендер жергиликтүү бийлик өкүлдөрүнө, укук коргоо кызматкерлерине чейин кол салып, төбө чачты тик тургузган кылмыштарга барган. Мисалы, Ысык-Көлдүн бир районунун жетекчисинин башын кесип кеткен факты катталган. Ал окуя республикалык деңгээлдеги ызы-чууга айланган. Алардын көпчүлүгү гезит беттерине, радиого чыкпай, теледе көрсөтүлбөй, жашыруун бойдон калган. Андан сырткары, погончондор Боом капчыгайындагы кызыл көпүрөдө автоунааларды текшерип жүрүп, автобустан бир келинди апийим менен колго түшүргөн. Шектүү аялдын колундагы төшөккө оролгон ымыркайдын курсагынан жети килограмм апийим таап чыккан. Өлүк наристени көргөн милиционерлердин өздөрүнүн да жүрөгү түшүп калган.

60-70-жылдары Кыргызстандын сегиз районунда апийим эгилип, андан улам кылмыштардын саны кескин жогорулаган. 1969-71-жылдар аралыгында апийим менен 1 345 адам колго түшсө, анын 42си жашы жете элек, 596сы 18 жаштан 29 жашка чейинки курактагылар болгон. Ошондой эле талаада апийим уурдоого кыз-келиндер да аралашып, жашы-карысы дебей анын даамын таткандар көбөйгөн. Жада калса, аны мектеп окуучулары пайдалана баштаган. Бир жылдары кыргыз милициясы талаадагы түшүмдү кайтарууга күчү жетпей калганда башка союздук республикалардан жүздөгөн курсант, аскер кызматкерлерин, кинологдорду жардамга чакырууга мажбур болгон.

Сатып алгандар автоунаа, темир жол, учак менен башка республиканын аймагына өткөрүүгө аракет кылган. Жыйынтыгында апийимдин айынан темир тор артына камалгандардын саны өсүп гана тим болбостон, башка республиканын жарандары да жапа чеккен. Ысык-Көлдүн апийими ортомчулар аркылуу Россия, Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан, Түркмөнстан, Закавказье, жада калса Иранга чейин жеткен.

Кыргыз бийлигин түйшөлтүп, түн уйкусун бузган көйгөй 60-жылдардын башында Москвага кабарланган. Эл башында тургандар коңгуроо кагып, апийим өндүрүшүн токтотууну сунуштаган. Себеби анын кесепетинен көпчүлүк кыргызстандыктар жапа чеккен жана аны өстүрүү келечек муун үчүн өтө кооптуулукка айланып бара жаткан.

Ошентип, 1974-жылы гана СССР Министрлер Совети Кыргызстанда апийим өстүрүүнү токтотуу жөнүндө токтом кабыл алат. Ал чечимди көпчүлүк кыргызстандыктар кубануу менен кабыл алган.

Бирок апийимдин таасири Кыргызстандан көпкө чейин кеткен эмес. Убагында кынык алып калгандар аны мыйзамсыз тоо-таш, кокту-колотторго өстүрүүгө, түрмөгө камалып чыккандар көнгөн иши менен эле алектенүүгө аракет кылган. Апийимсиз жашай албай калгандар анын азабын далайга чейин тарткан.

Дарыгер-нарколог акыркы жылдары кыргызстандыктар арасында апийим колдонгондор кескин азайып, таза эмес, түрдүү кошулмалары бар баңгизаттарды пайдалангандар көбөйгөнүн кошумчалайт.

Жылдар өтүп, апийимдин элге тийгизген кесепети унутулуп калганда түрдүү күчтөр өлкө аймагында аны өстүрүү демилгесин көтөрөт. "Баңги саясатынын борбор азиялык борбору" коомдук фондунун жетекчиси, милициянын полковниги Александр Зеличенко апийимдин жыргалынан азабы көп экендигин дайым эскертип келет.

Эгер мындан 47 жыл мурда Кыргыз ССРинин аймагында апийим өстүрүү толук токтотулбаганда улуттун, мамлекеттин келечеги кандай болорун элестетүү өтө кыйын...