Кокусунан эле өткөн кылымдын 30-жылдарында Фрунзе шаарына түшүп калган адам аябай таң калмак. Ошол учурдагы журналисттердин эскерүүсүнө караганда, ал кезде борбор калаа кир жана караңгы эле. Сасык жыт уруп турган айрым көчөлөр "тургундар таштандыны арыктын ичине, айрымдары терезесинин алдына эле ыргытып койчу. Жергиликтүү мончо жугуштуу оорунун булагына айланган" деп сүрөттөлгөн.

Ал кездеги ашканалар да жийиркеничтүү экен. Журналист Шевченко ошол учурдагы коомдук тамактануучу жай тууралуу минтип жазган:

Азыр андай жашоону элестетүү кыйын. Сууну каалаган учурда ысытып, азык-түлүктү муздаткычка салып коебуз. 30-жылдары кыйраткан деле техника жок болчу. Жарык саналуу үйдө гана болгондуктан анын зарылдыгы да жок эле.

Ал эми электр энергиясынын зымын өз үйүнө чейин тартып келгендер да кээде жарым айга чейин жарыксыз калчу. Жергиликтүүлөр короого от жагуу үчүн жакынкы жердеги чым көңдөрдү казып келчү. Натыйжада шаардын такыр эле кейпи кетип, казылган жерлерге суу толуп, безгек чиркейлер толуп кетчү. 1936-жылы калаа бийлиги шаардын аймагында чым көң казууга тыюу салган.

Колхоздордо абал мындан да оор болчу. Мисалы, гезит беттеринде 1941-жылы 20-майда Чоң Чүй каналынын куруучулары үчүн ачык асман алдында уюштурулган бир концерт тууралуу жазылган.

Андан бери жагдай түп-тамырынан бери өзгөрдү. Азыр Кыргызстанда электр энергиясы ири көлөмдө өндүрүлөт, жада калса, ашып калганын коңшу эки мамлекетке да сатат. Кана эмесе, тоолуу өлкөдө жарык кантип пайда болгонун чогуу билип көрөлү!

Өлкөдө 1917-жылы беш гана электр станциясы болгон. Кызыл-Кыя, Пишпек, Пржевальскиде бирден жана Ошто экөө иштечү. Борбор калаада иштеген станциянын кубаттуулугу жети жылыткыч же 180 лампочканы гана күйгүзгөнгө жетчү.

30-жылдары энергетика тармагы күч алган. Москва электрлештирүү ишине акча аяган эмес. Республика аймагына келип дарыяларды изилдеген окумуштуулар бир суроо узатышчу.

— Ал жерге гидроэлектр станциясын курганга бололу?

— Болот экен, өтө ыңгайлуу жерлер экен, — деген жооп алышкан.

Керектүү тетиктер алыскы аймактарга эшек менен жеткирилген. Элет жеринде жашагандар кызыгуу менен жаңы техниканы өздөштүрө баштаган. Журналист Ракитин биринчи патефон кантип Ильич совхозунда жаңырып, "тозоктун кичинекей машинасы" деп аталгандыгын жазып калтырган.

Архивдик маалыматтарга ылайык, алты жыл ичинде эле Кыргыз ССРинде 22 колхоз ГЭСи, беш жылуулук электр станциясы ишке берилет. Ага карабай бийликтегилер мындай көрсөткүчтөргө ичи чыкпай, талапты катуу койгон.

Улуу Ата Мекендик согуш башталгандан кийин Кыргызстанга башка шаарлардан бир топ ири ишканалар көчүрүлүп келет. Чакан республиканын жетекчисине оңой эмес милдеттер жүктөлгөн эле. Ири завод, фабрикаларды электр энергиясы менен камсыздоо вазийпасы пайда болгон.

Энергия менен камсыз кылуу үчүн 1942-жылы май айында Ворошилов ГЭСинин (азыркы Лебединовка ГЭСи) курулушу башталган. Эркектер согушка кетип, жумушка жети миңге чукул балдар жана кыз-келиндер тартылып, алар ызгаарга карабай баш көтөрбөй жер казышкан.

Жер алдынан чыккан суу бетон куюуга тоскоолдук жараткан эле. Кышкысын суу сордуруу жана тетиктерди алмаштыруу маалында техниканы кой, жумушчулардын кийимдеринен бери муз болуп тоңуп калчу. Жумуш ирмемге да токтобой, бир күндө 200 куб метрден көп суу сордурулуп турган.

Эгер иш токтоп калса, аткарылган иштер суу алдында калуу коркунучунда эле. Күжүрмөндүк менен иштеген кыз-келиндердин эмгегинин аркасында бир жыл эки жумадан кийин ГЭС ишке кирип, согуш маалында Фрунзеге көчүрүлгөн заводдорго экинчи өмүр берилген. Кыска убакыт ичинде Фрунзенин айланасында мындай алты чакан ГЭС жарык өндүрүүгө киришет.

Андай аракеттерге карабай электр тогу маал-маалы менен өчүрүлүп, борбор калаадагы көп кабаттуу үйлөр эки меши менен салынчу. Бири үй жылытса, экинчиси суу ысытчу. Тургундар кышка отун жыйнап, көмүр түшүртчү. Ал эми элет жериндегилердин көпчүлүгү жарыксыз отурар эле. Ошентип электрлештирүү маселеси кайра көтөрүлгөн.

Бийликтегилердин жаңылыш бир чечиминен улам өлкө чоң экологиялык көйгөйгө кептелмектигин Кыргызстан Коммунистик партиясынын борбордук комитетинин биринчи катчысы Турдакун Усубалиев өзүнүн мемуарында жазып калтырган. Саясатчы 1961-жылы Нарын облусунда кубаттуу жылуулук электр борборун куруу пландалгандыгын, ал өлкөнүн түндүгүн толугу менен жарык кылмактыгын эскерген.

Анда дарыяларды өздөштүрүп ГЭСтерди курууга караганда көмүр колдонуп электр энергиясын алуу арзан болот деп эсептешкен. Нарындагы жаңы ЖЭБ кубаттуулугу боюнча борбор калаадагы азыркы жылуулук электр борборунан үч эсе күчтүү болмок.

Күндөрдүн биринде Турдакун Усубалиев борбор калаадагы ЖЭБдин морунан кара түтүн чыгып жатканын көрүп, жаңы салына турган ЖЭБден канча көө, ыш чыга турганын сураган. Жообу аны таң калтырган. Көрсө, электр борбордон бир суткада 300 тонна ыш, көө чыкмак экен.

Жыйынтыгында талаштуу план ишке ашпай, Кыргызстандагы дарыяларда кубаттуу гидроэлектр станцияларын куруу маселеси көтөрүлө баштаган.

Окумуштуулар кагаздарды карап чыгып, анын энергиясы өтө кирешелүү боло тургандыгына ынанган. Адистер негизинен Нарын дарыясына басым жасашкан.

Советтик Кыргызстандын алдына маанилүү милдет коюлуп, жаңы ГЭС үчүн ири көлөмдөгү плотина куруу зарыл болгон. Инженерлердин божомолу боюнча, Нарын суусу өрөөнгө куюлуп ири суу сактагычка айланмак. Мунун аркасында арзан электр жарыгы гана өндүрүлүп тим болбостон, андагы суунун эсебинен айдоо аянттары да кеңеймек.

Бирок ошол демилгеде орчундуу бир көйгөй бар эле. Ага ылайык, суу алдында 24 миң гектар жер калмак. Ал аянтта төрт миңдей турак жай, кыш завод жана "Токтогул" аэропорту да бар эле. Андан сырткары, 18 миң тургунду башка аймакка көчүрүү зарыл болчу. Турдакун Усубалиев жергиликтүүлөр менен иштешүүгө туура келгендигин эскерген.

79 жаштагы Айсары Карагулова жарым кылым мурун кантип көчүрүлгөнү эсинде. Бир күнү алардын айылына чоң унаалар келип, тургундар оокаттарын жүктөй башташкан.

Бийлик өкүлдөрү алардын көчүүсүн колдон келишинче ыңгайлуу кылууга аракет жасаган. Жаңы мектеп, мончо жана оорукана куруп, көчүп келгендер үйлүү болуп, курулуш материалдарын да алган. Москва ГЭСтин курулушуна акча аяган эмес, жылына 30 миллиондой рубль бөлүнгөн (55 миллион доллар).

Кийин Усубалиевди үйлөрдү суу алдына калтырган деп көп жолу күнөөлөшкөн. Айрым энергетиктер дүйнөлүк адабияттын алпы Чыңгыз Айтматов да ал курулушка каршы болгонун айтып келишет. Бирок ал иштерге сарпталган күч, жумшалган акчанын акыбети кайтып, Токтогул ГЭСи өлкөнү энергетикалык державага айлантты.

Азыр Кыргызстандын жашоосу Токтогул ГЭСинен көз каранды. Андагы суунун абалы өлкөдөгү саясий кырдаалдын туруктуулугуна, митинг-пикеттерге, жада калса, алыскы айылдагы кожойкенин маанайына чейин өз таасирин тийгизет. Себеби Токтогул ГЭСинен чыккан жарык Кыргызстандагы жалпы энергиянын негизги бөлүгүн түзөт.

Ошол учурдагы советтик бийликтин электрлештирүү боюнча дымактуу пландары болгон. Кыргыз жергесиндеги дарыяларга ондогон ГЭС салынмак. Ири курулуштарга баш-көз болгон Болот Иманалиев ал кезди жакшы билет.

Калкты электр энергиясы менен камсыз кылууда гидроэлектростанцияларды эле куруп коюу жетишсиз эле. Мамлекеттин алдында ар бир үйгө жарык жеткирүү милдети турган. Андагы кыйынчылыктар энергетика тармагынын ардагери Ракымберген Абдыкасымовдун дале жадында. Карыя Ысык-Көл менен Нарын облусундагы ишканаларды бир топ жыл жетектеген.

Советтик Кыргызстанга бир топ зым чубалгылар, трансформатор жана лампочка керек болгон. Аларды республика аймагында ишке кирген тогуз электротехникалык ишкана чыгарган.

Бирок СССРдин дымактуу ойлору толугу менен ишке ашпай калган. Союз талкаланып, аны менен биргеликте көптөгөн ГЭСтин тагдыры талкаланган. Нарын дарыясын бойлой курулчу 19 станциянын жетөөсү гана бүткөн.

СССР тарагандан соң өлкөдөгү заводдор биринин артынан бири жабыла баштаган. КМШнын эмгек сиңирген энергетиги, профессор Карыпбек Алымкулов Токтогул ГЭСинин курулуп калганы Кыргызстандын бактысы экендигин баса белгилейт.

90-жылдары курулушу бүтпөгөн ишканалар таланып-тонолуп, темир-тезектер Кытайга сатыла баштаган кез эле. Жада калса, айылдагылар да жөн жатпай тоодогу сарайларга кеткен зым карагайдын башына чыгып электр чубалгыларын чечип, жараган бетон зым карагайларды талкалап арматурага өткөргөн. Ошону эстеген сайын бул тармактын жумушчулары көп жылдык эмгек кантип жок болгонун эстеп жаны кейип кетет.

Союздук өлкөлөр 90-жылдардын башында эгемендүүлүк алгандан кийин ар бир мамлекет чарбалык иштерин өз алдынча аткара баштаган. Кезинде Борбор Азия өлкөлөрү бирдиктүү шакекче болуп электрлештирилгендиктен, Чүй, Ысык-Көл, Талас облусуна өзүбүз өндүргөн электр тогу Казакстан, Өзбекстан аркылуу келчү.

Айрым учурда коңшулардын аймагы аркылуу келген электр энергиясы көздөгөн жерине жеткенге чейин саясатка айланып кетчү. Кыргыз бийлиги тынсызданып энергетикалык көз карандысыздыкка жетүү үчүн "Датка-Кемин" электр берүү линиясынын курулушун баштаган.

Анда ар бири 30 тоннадан ашкан 900дөн ашык түркүк орнотулган. 2015-жылы мурдагы президент Алмазбек Атамбаев расмий ачкан. Аны кытайлык компания 390 миллион долларлык насыяга бүтүрүп берген.

Учурда Кыргызстандын жыл сайын өндүргөн электр энергиясынын көлөмү 15 миллиард киловатт саатка чейин жетип, бул тармакта 15 миңден ашык кызматкер иштейт. Алар миллиондогон жергиликтүү тургунду жарык менен камсыздап, коңшу Өзбекстан, Казакстандын айрым аймактарына электр энергиясын сатат.

Үйдөгү жарыкты күйгүзүп жатып кээде кара жанын карч уруп эмгектенген энергетик, куруучулардын эмгегин эстеп туралы. Кыргызстандын булуң-бурчуна чейин электр энергиясын ошолор жеткирген.