Биз бүгүн ошол каарман тууралуу 8 факт сунуш кылабыз.
Жайма көкүл Жаш Айдар деген ысымдын мааниси. Кыргыздар бул каарманды анын тышкы белгисине карай, б.а. көкүлүнө карай "жайма көкүл" деп сыпаттайт. Көкүл коюу негизи жаш балдарга мүнөздүү. Бул белги анын жаштыгын, али бала бойдон экендигин көрсөтөт. Кыргыздар шамалдын пирин да Айдар дешет. Эгин сапырууда Айдарга жалынып, акырын жүргөн шамал же жел сурашат. "Кел, Айдар, кел", "Айдар, Айдар" десе жел келет деген ишеним болгон. "Айдар" деген сөздүн өзүнүн лексикалык мааниси да "жел айдоо", "жел жүргүзүү" деген менен байланышат.
Көкөтөйдүн ашына чакырууга кеткен жайма көкүл жаш Айдардын жолу. Аны ашка чакырууга жиберет, ал кайсыл жолдор менен барганын географ Курманаалы Матикеев мындай картага алат: Орто Чаткал – Бухара – Ооган (Бадахшан, Балх) – Мисир (Ирак) – Кубайыстын чөлү (Иран) – Желпиниш (Индия) – Памир – Тибет – Ай Цадам – Көкөнор көлү – Каспандын кара тоосу (Наньшань) – капкалуу Бээжин оозу – Хангай – кайра Каркыра. "Көкөтөйдүн ашына Түп Бээжин (азыркы Пекин) чакырылган эмес. Ал Айдар Түндүккө бурулган "Хэсси коридорунан" 1300 километр чыгышта жайгашкан. Ошол "Хэсси коридору" аркылуу Улуу Кытай сепили да өтөт. Демек, эпостогу Кичи Бээжин, Орто Бээжин деген топонимдер азыркы Синин, Ланьчжоу шаарларына гана таандык. Эсенкан Бээжинде (Пекинде) эмес, Көкөнор көлүнүн айланасында жашаган. Көкөнордон Түп Бээжинге чейинки аралык 1350 километрден ашык" (Матикеев К. Шыңжандагы кыргыздар // китепте: Кыргыздар. 14 томдук. 3-т. Түз.: К.Жусупов, К.Иманалиев. – Б.: Бийиктик, 2011. – 224-225-бб.). Географ окумуштуу азыркы заманбап карталарды, атластарды карап, интернет ачып, алардын масштабын ченеп чыгып, эпостун текстине таянуу менен манасчылардын географиялык билимдерин тактап чыгып жатат, ошол эле кезде кыргыздардын дипломатикалык алакаларын, согуштук аракеттерин көрсөтүп берүүдө. Эми дагы бир нерсе — кыргыз манасчылары Борбор Азиянын аймагын толук кезген эмес, жайма көкүл жаш Айдар болгон жерлердин көбүндө болгон эмес, анан кантип мына ушунча көп географиялык аталыштарды атап, ал жерлердин климаттык, географиялык белгилерин көрсөтүп берип жаткандыгы таң каларлык!
Физиканын мыйзамдарын жакшы билген. Айдар физиканын мыйзамын мыкты билген жана ошон үчүн шамалга каршы багыттар менен жүрбөй, шамалга багытташ болуп жол тандайт, анын натыйжасында жетер жерине жетип, өзү айткандай "айдын бурчун алты айланып, жердин бурчун жети айланып", чакырар адамдардын баарын чакырып келет.
Манас менен жолугушуу. Жайма көкүл жаш Айдар Көкөтөйдүн ашына чакыруу үчүн Манаска да келет. Манас кырк чоро менен он эки таман ордо салдырып, оюн куруп жаткан болот. Жаш Айдар Манаска атчан кирип барып эле мындай дейт: "Көк дөнөндүн башы бар, Көкөтөй кандын ашы бар, чаба турган аты бар, тарта турган эти бар, ата-атанын уулуна бере турган мүчө бар, ашымды бийлеп берсин". Ушул эле кепти эр Кошойго да айткан эле. Буга жана кеңешпей иш кылганга ачуусу келген Манас кырк чорого "атын союп, өзүнүн башын алып салгыла" деп буйрук берет. Ошондо жайма көкүл жаш Айдар: "Баатыр төрөм падышам, жалгыз элем уядан, менин жанымды кыя көрбө", "айланайын атыңдан, эч кетпейин кашыңдан, көчкөндө коюң айдайын, отуң менен кирейин, күлүң менен чыгайын, нөөкөрүң болоюн, ат токуучуң болоюн" деп ыйлап жиберет. Манас жайма көкүл жаш Айдарды кечирет, ал "айдын бурчун алты айланып, жердин бурчун жети айланып келгиче алда нечен жыл өтөр" деп андан ары жол тартат.
Айдар манасчылардын баасында. "Өзү эптүү кул эле, өңү сындуу кул эле", "Ар жумушка дилгирген, алтымыш бурку тил билген, ары тилмеч, ары акын, ар жакшыга көп жакын, ыраакы, жакын иш кылсак, ыкчылдыгы бар эле". Ал Көкөтөйдүн ашында чакырчу гана болбостон Ырчы уул менен бирге жарчылык милдетти да аркалайт. Бул жагынан ал атка жеңил, тайга чак гана эмес, ырчылыгы да, жарчылыгы да бар, чакырууга барган жеринин баарынын тилин билген жигит болгон.
