Үй-бүлөсүнүн байлыгын көрсөтүшү керек. Депутаттарды шайлоо мыйзамынын чоо-жайы

Кыргызстанда Жогорку Кеңештин депутаттарын кайра шайлоо күтүлүүдө. Жаңы парламент өткөн жылдын октябрында түзүлүшү керек эле. Бирок элдик толкундоонун арты менен бийлик алмашып, шайлоонун жыйынтыгы да жокко чыгарылган. Үстүбүздөгү жылдын 5-майынан тарта жаңы Конституция иштей баштады. Ага ылайык, депутаттардын саны 120дан 90го чейин кыскарып, талапкерлердин курагы 21ден 25 жашка чейин жогорулайт. Бул ЖК депутаттарын шайлоодогу өзгөртүүлөрдүн чакан гана бир бөлүгү, алдыда дагы кызыктуу жагдайлар менен тааныштырабыз.

Sputnik Кыргызстан өзгөртүүлөргө баам салып, урунтуу учурларын окурмандарга жеткирүүнү чечти. Кээ бир нормалар коомдук талкуу учурунда өзгөрүп кетиши да ыктымал экенин эскертебиз.

Буга чейин кыргызстандыктар эки жолу ЖК депутаттарын партиялык система менен шайлаган. Мыйзам долбоорунда эки шайлоо системасын бириктирүү сунушталууда. 35 депутат бир мандаттуу шайлоо округунан мажоритардык система (бир мандаттуу), 55 эл өкүлү пропорционалдык система (партиялык тизме) менен тандалат. Шайлоо участкасына барганда эки бюллетень алып, бирине партияны, экинчисине өз округунан чыккан талапкерди шайлайт.

Мында жарандар өзүн-өзү көрсөтүү жолу менен Жогорку Кеңештин депутаты боло алат. Тагыраак айтканда, пропорционалдык системада талапкерлерди партия гана көрсөтсө, мажоритардыкта саясий партиялар тарабынан жана өзүн-өзү көрсөтүү жолу менен катталат.

Бир мандаттуу округдан өзүн көрсөткөн талапкер партиянын тизмесинде турбашы керек. Бир жаран бир эле жерде ат салышууга укуктуу.

Кайсы округдан талапкерлигин коёру туурасында партиянын курултайында чечим кабыл алынат. Ал жыйынга БШК жана АШКнын өкүлдөрү катышууга укуктуу. Талапкерди көрсөтүү партиянын жашыруун добушу менен бекитилет.

Өзүн-өзү көрсөтүүнү каалаган талапкер шайлоо округунда жашаган 100дөн кем эмес шайлоочуну чогултуп жыйын өткөрөт. Ага АШКнын мүчөлөрү да барып байкоо салууга укуктуу. Жыйынга катышкандардын жарымынан көбү колдосо талапкерлигин көрсөтүүгө жол ачылат.

Бир мандаттуу округда эң көп добуш алган талапкер жеңүүчү катары таанылат.

Ал эми пропорционалдык системада шайлоого катышкан жалпы кыргызстандыктардын добушунун 3 пайызына, облустарда жана эки шаарда 0,3 пайызына ээ болгон партия мандатка жетет. Буга чейин аймактык босого 0,7 пайыз болуп келген.

Бир мандаттуу округдан шайланган депутаттын ыйгарым укуктары токтотулса кайра башынан шайлоо өтөт. Ваканттык орун пайда болгондон кийин эки айдын аралыгында президент жаңы шайлоону дайындайт. Эгер мөөнөтү бүтөрүнө бир жыл калганда кетип калса, жаңы депутат шайланбайт. Белгилей кетсек, депутат өзгөчө оор кылмыш жасаганда, башка кызматка өткөндө, мандаты артка чакыртылып алынганда жана өз ыктыяры менен арыз жазганда ыйгарым укуктары токтотулат.

Өзүнүн жана үй-бүлөсүнүн мал-мүлкүн көрсөтүүгө милдеттүү

Жогорку Кеңештин депутаты болууну каалаган адам эми кантип байлык чогултканы тууралуу маалыматты ачыкташы керек. Талапкер өзүнүн жана жакын туугандарынын киреше-чыгашасы, мал-мүлкү тууралуу же декларациясынын көчүрмөсүн көрсөтүүгө тийиш. Бул процедура БШКга документ тапшырып жатканда жүргүзүлөт.

Административдик ресурсту кыянаттык менен колдонуу нормасынын тизмесин кеңейтүү сунушталууда. Мисалы, республикалык жана жергиликтүү бюджеттен каржыланган кызматкерлер, муниципалдык аймактык башкармалыктын жумушчулары кол чогултуп, үгүт иши менен алектенсе админресурс катары саналат. Үй башы, квартал жетекчилерине үгүт өнөктүгүнө аралашууга тыюу салынат.

Талапкер жарыштан бир нече жагдай боюнча четтеп калары белгилүү. Мисалы, эгер өзү, анын ыйгарым укуктуу өкүлү, ишенимдүү адамы, байкоочусу, жакын тууганы шайлоочулардын добушун сатып алса же талапкердин катыштыгы болсо. Ошол эле адамдар добуш сатып алууга аралашса, шайлоо өнөктүгү маалында кайрымдуулук жасаса дагы талапкер жарыштан чыгарылат.

Мыйзам долбоорунда шайлоонун жыйынтыгын жокко чыгаруу боюнча да пунктулар кошулган:

Эгер шайлоого даярдык, добуш берүү, добуштарды эсептөө, шайлоонун жыйынтыгын аныктоо учурунда талапкер же партия тарабынан одоно мыйзам бузуулар тастыкталып, добуштардын жыйынтыгын аныктоого жана жарандардын эркин билдирүүгө таасир эсте, БШК добуш берүүнүн жыйынтыгын жараксыз деп таанууга укуктуу.

Шайлоонун жыйынтыгы жараксыз деп табылганда талапкерге же партияга берилген добуштар да жалпы эсептен алып салынат. Ал талапкер/партия кайра шайлоого катыша албайт.

Азыркы мыйзамдар боюнча, БШК добуштардын үчтөн бир бөлүгү жараксыз деп табылганда жана соттун чечими менен шайлоонун жыйынтыгын жокко чыгара алат.

Партиялардын шайлоо күрөөсү 1 миллион сом, бир мандаттуу округдан чыккандарга 100 миң сом.