Кой кайтарган кара кыз, эмгекчил коңшулар. Нурзат Токтосунованын айылга каты

Каарманыбыз 1983-жылы 2-июлда Ысык-Көл облусунун Түп районундагы Ичке-Суу айылында жарыкка келген.

Саламатсыңбы, комдонгон арстан кейиптенген тоо этегиндеги жашыл бактуу Ичке-Суу айылым! Сени эстегенде Швейцариянын керемет кооз тоолорунан, карагай баскан чокусунан жыттай албаган керемет жытың эске келет. Сенин өзгөчөлүгүң, күчүң, кудуретиң ошол табигый аңкыган жытыңда окшобойбу? Мен сенин жытыңды дүйнөнүн бир да бурчунан сезе алган жокмун. Бекеринен улуу акын Алыкул:

"Ай күмүш суу, ай тунук суу, Ичке-Суу,
Жаштык, сүйүү кумарына ичме суу.
Он бештеги кыздар таккан чачпактай,
Заманына жарашыгың укмуштуу", — деп суктанып, сага арнап ыр чыгарбаса керек.

Кыргыз баласынын духунун бийиктиги тоого, өргө, бийиктикке көп чыкканынан болсо керек. Ал эми пейилинин кенендиги учу-кыйыры билинбеген дархан талааларынан деп ойлойм. Менин балалыгым ошондой аскасы көк тиреген тоолордун койнундагы жайлоодо өттү. Бала кезим куду бүгүнкүдөй көз алдымда...

Кой кайтарган кара кыз

Күүгүм талаш. Он жашка чыга элек тармал чач кара кыз Бүркүт-Уя деген тоонун жанындагы тик бетте жайыла оттоп жүргөн койду көздөй тыпылдай кетип баратты. Өчөшкөнсүп жамгыр башталды. Кой алыс. Жайлоонун гүл аралаш көк чөбү кыздын белинен өйдө. Бутундагы эски, жайкы бут кийими көп узабай жыртылып, айрылган жеринен буту чыга түштү. Эзилген топурак, таш, тикен аралаш жол арбыбайт. Кой дале алыс. Жамгыр нөшөрүн төгүп долуланды. Күүгүм жер бетине күӊүрт чапанын жаба сала, жер коюу караӊгылыктын ичинде калды. Кыз бети-башын аймалаган жамгырга, кичинекей ийининин калч-калч титирегенине, коркконуна, бутунун жыртылып тикен сайылганына кайыл боло дикилдей Бүркүт-Уяга жакындай берди. Жайлоо дегениӊ, колот-кокту дегениӊ бөрүлөрдүн мекени эмеспи. Бул кыз аны да жакшы билет, бирок ал кечте бөрүлөр эсинен чыгып кетти. "Койду айдап түшүшүм керек" деген гана бир ой анын кичинекей башында айланып турду. Кара кыздын карааны караӊгылыкка сиӊип баратты... Бул мен элем.

Жамгырда кой таптакыр эле баспай туруп алат экен. Ал күнү койду түн бир оокумда айдап түштүм. Балалыгымда мындай күндөр оголе көп болду. Бирок бир да жолу койсуз же уйсуз үйгө кайтып келүү оюма келбептир. Көрсө, жоопкерчилик деген сапаттын башаты ошол күндөрдө түптөлгөн экен.

Мен кайтарган чабыр козулар жайылган жерлерде жыландын уюктары өтө көп боло турган. Бирок жыландан коркчу эмесмин. Күндүн ысыгына төшүн кактап бопбоз, капкара болуп жаткан жыландар арасынан мүйүздүү ак жыланды издечү элем. Себеби жыландардын ханышасы тууралуу жомокко ишенчүмүн. Ак жылан жолугуп мүйүзүн берсе ороп алам деп, чөнтөгүмө бет аарчы да салып алчумун. Мүйүздү сандыкка салып катып койсом, үйүбүзгө чексиз бакыт, байлык, кубаныч келмек.

Ак жылан жолуккан жок. Бирок Кудай мага асыл адамдарды, алтын айылдаш, кымбат мугалим жана дос-курбу берди. Алар менен мен бакытты, байлыкты, кубанычты сезе алдым.

Мекенге кызмат кылууга тарбиялаган айылым, мугалим эжейлерим

Классым аябай күчтүү, ынтымактуу эле. Өзгөчө Тимка менен Такишке ыраазымын. 4 жыл бою мектеп президенти болуп окуучулардын алды болууга аракет кылдым. Таштан агайдын алгебра сабагы "досумдун досу менин досум" деген сыяктуу бир топ хор айтылган эрежелер менен башталчу. 5-класста Шарапат эжей өзгөчө ыргак менен манас айтканды үйрөттү. Ошентип иш-чараларда манас да айтып жүрдүм.

Бир күнү түштөн кийин адатымча бардык класстарды жуудуруп, бекитип кетели деп жатсам, Бишкектен Билим берүү министрлигинен Жангороз Каныметов баштаган комиссия келип калды. Директор, мугалимдер да жок. Мен каадалуу кишидей алдыларынан чыгып: "Келиңиздер, мен мектептин президенти болом", - деп тосуп алып, мектепти көргөзүп чыккам. Ошондо Жангороз агай: "Акаевди эле билчү элем, эми дагы бир президенттин колун кысайынчы", - деп аябай күлгөн.

Бүбүя, Элмира эжейлерим мени таң аткыча китеп окутуп, олимпиадаларга даярдашар эле. Анан сары автобуска түшүп алып, таш жол менен чыгармачылык сынак, олимпиадаларга жөнөйбүз. Биринчи орунду алып үйгө кубануу менен келсем апам: "Жакшы болгон турбайбы. Бар эми, картошка отой кал", - дечү. Көрсө, ал кездеги тарбия башка экен. Азыр бала күндөрүмдү, мугалимдеримди, ата-энемди, алардын шайыр досторун эстеп ошо мезгилдеги тазалыкка, аруулукка, адамдардын бири-бирине болгон ишенимине баа берем.

Таңдайдан кетпеген атамдын алмасы

Беш жашымда шар окуп, жазганды үйрөткөн атам багбан, аябай эмгекчил адам эле. Сырттан үйгө кирчү эмес. Кыбырап эле бир нерсе кылып жүрчү. Алма багы да башкалардыкынан өзгөчө, чоң. Бир кар түшкөндө бышкан алмалары толтура болчу. Алар бышканда суукта колубузду тоңдуруп алма теребиз. Муз. Суук. Анан аларды чоң үйгө ташыйбыз. Айылдын баарында эле чоң, анан кичине үй болсо керек. Чоң үйгө кышкысын эч ким кыштабайт. Анан баягы терген алманын баарын чоң үйгө бөлмөлөрдү бошотуп ташыйбыз. Кирсең "бур" этип алманын жыты мурунга бир тиет. Ал жыт жазга чейин кетпейт. Анан баягы чоң үйгө толтуруп койгон алманы кышты кыштай жеп чыгабыз. Ал кезде эч ким деле алма сатчу эмес. Эх-х, атамдын алма багы, анын алмасынын даамы азыркыга чейин таңдайдан кетпейт. Даамдуулугун айтпаңыз. Көрсө, витаминдин баары ошол алмада экен. Кышында кечки тамакты жеп бүткөндөн кийин баягы алмадан алып келип алып жейбиз.Үй-бүлөбүз чоң, атамдардын неберелери, сиңдилерим көп эле, эки чака алма жеп койчубуз. Ошол күндөр мен үчүн эң бактылуу күндөр экен, көрсө...

Мукаш атанын балдары, өрүк уурдап жеген күндөр

Ии баса, дагы бир нерсени азыр моюнга алып коеюнчу. Биздин үйдө өрүк жок болчу. Ошондон уламбы, ылдыйкы Окен абамдын өрүгү көзүмө укмуш көрүнүп, абдан таттуу сезилчү. Эрте да бышчу. Бышып калган мезгилинде эч кимге көрүнбөй баягы өрүктөрдөн уурдап жеп, ашканын чөнтөгүмө салып, айтор, жакшы эле майкандадым. Базаркүл жеңе, силердин өрүктөн ошентип сурабай жечүмүн. Ал кылыгым үчүн кечирим сурайм.

Мукаш деген кошуна атанын аябай эмгекчил балдары бар эле. Алардын жаны тынчу эмес, таңдан кечке чейин жумуш жасашчу. Биздин үйдө таң "карачы, Мукаштын балдары эбак талаада, а силер уктап жатасыңар" деген сөз менен башталчу. Эжемдердин "Мукаш атадан башкаларга эле кошуна болсок болмок" деп кейип калганы эсимде.

Айылыбыздын атам баштаган Танатар, Тилек, Мурап, Аскер, Койлубай, Мукут, Өмүрбек, Токон, Карыбай деген аксакалдары кеменгер, кыйын кишилери эле. Байбичелери көчөдө бейчеки баскан кыз-келиндерди бир сөз менен эле тескеп, тыйып кое турган. Тарбия деп ушуну айтыңыз.

Айылды эстегенде арыкты бууп куруп алган көлмөбүз, кышкысын чурулдап көчөнүн башынан аягына чейин тепкен чаналар, көчө-көчө болуп бөлүнүп алып уюштурган ыр-кеселер, кыягын көтөргөн Акунбай агай, комузу колунан түшпөгөн Эрмек эжей эске келет. Мен атамды тартып калган окшойм. Энем үйдөн көп чыкпаган аял эле. Бүбүкан деген энем биздин үйгө күнүнө бир жолу келип, божурап сүйлөп бериши чоң кубаныч болчу. Себеби ага алаксып апам бизди жумушка салбай калаар эле. Кыскасы, мен үчүн алтын айылымдын ар бир адамы, ал тургай ташы кымбат.

Батыраак чоңойсом экен дечүмүн. Бирок өмүр бою балалыгыма кайткым келерин анда билбептирмин. Бар бол, алтын бешигим, Ичке-Суум!