Көбүнесе ата-энелери эмдөөдөн баш тарткан балдар бул ооруга чалдыгууда. Баш тартуунун себептери ар кыл, бирок, кесепети бир: ата менен апанын чечиминин азабынан наристелер олуттуу кооптуулукка кабылышат.
Жыйырма жыл оболу Кыргызстандын балдар неврологдору эмдөөгө жапырт каршы чыгышкан, агездеги ошол учурдун эмдөөчү дармектери терс таасир этип, зыян келтирчү. Бара-бара дары-дармектин сапаты алдаканча жакшырып, өлкөдөгү айрым оор илдеттерди жеңе да алдык. Врачтар келтирген далилдерге карабастан, көптөгөн жаш ата-энелер соңку кезде эмдөөдөн баш тартууда, андан улам биз эбак жеңип чыккан илдеттердин саны кайра өсүүдө.
Балдарды эмдетүү керектиги, андан баш тартуу кандай жыйынтыктарга алып келери тууралуу Sputnik Кыргызстан радиосунун обосунан Энеликти жана балалыкты коргоо улуттук борборунун балдар неврологу, Саламаттыкты сактоо министрлигинин педиатрия боюнча алдыңкы адиси Нурмухамед Бабажанов айтып берди.
— Нурмухамед Дуулатович, өлкөдө эмдөөдөн баш тартууга байланышкан кырдаал боюнча эмне дейсиз? Бул көрүнүш жалпы мүнөз алып барат дегенге болобу?
— Андай кескин айтпайт элем. Эмдөөдөн баш тартуунун саны чындыгында интернет жана социалдык медианы колдонууга мүмкүнчүлүгү бар ири калааларда: Бишкек жана Ошто көп байкалат. Ачыгын айтканда, "Эмдөөлөргө каршы" топтордо жазылгандарды окубаганга аракет кылам, бирок, болбой эле кээде мага көрсөтүп калышат. Андан улам жалган маалыматтар жайнай жарыяланат экен деген бүтүмгө келдим.
— Чындап эле андай топтор толтура. Маселен, социалдык медианын айрым колдонуучулары Кыргызстанга сапатсыз вакциналар келерин, ал эми жергиликтүү адистер аларды текшербестен, балдарды эмдөө менен сынап көрөрүн айтышат…
— Сиз неврологсуз, вакцинаны сиздин кесиптештериңиз дайым эле колдой беришкен эмес…
— Ооба, 90-жылдары балдар неврологдору эмдөөлөргө катуу каршы чыккан, себеби, эмдөөлөрдүн терс таасирлери менен баарынан мурун биз бет келишкенбиз. Кийин бул көйгөйдү түп-тамырынан жоюуга кириштик, иммундаштыруу боюнча серепчилердин илимий-техникалык консультативдик тобун түздүк. Айтмакчы, мен ошол топту жетектеп калгам. Биз көз карандысыз серепчи болуп саналабыз, топко педиатр, аллерголог, инфекционист жана кардиологдор мүчө. Биз чогулуп, эмнени кабыл алып, аны ишке ашыруу жолдорун талкуулайбыз, андан кийин Саламаттыкты сактоо министрлигине сунуштарыбызды билдиребиз.
Негизи эле мен мындай бүтүмгө келдим, иммундук алдын алуу боюнча жетишкендиктер өз ийгилигинин туткундугу болуп калды.
— Кандайча?
— Түшүндүрүп берейин. Мисалы, биз полиомиелитти жеңгенбиз, дифтерия да бүгүнкү күндө жок, кызылча да көп санда эмес… Элдин көңүлү жай алып: "Эмне кереги бар? Биз андайга кабылбай калганыбызга көп болду, балким, азыр деле өтүп кетет" деп ойлошсо керек.
— Басаңдатканбыз? Демек, толук жеңе алган эмеспизби?
— Жок, инфекцияларды толук жеңүүгө оголе көп бар. 1994-жылы бүт дүйнөнүн медиктери жер жүзүнөн полиомиелит илдетин түп-тамырынан жок кылуу милдетин коюшкан. Биз дагы бул программага кошулганбыз, жыйынтыгы дурус: Кыргызстанда полиомиелит акыркы ирет 1993-жылы катталган. Бул чоң жетишкендик, себеби, мурда кырдаал абдан кейиштүү эле. Ысык-Көлдүн Ак-Суу районунда өткөн кылымдын 60-жылдарында ушул кеселдин кесепетинен жапа чеккен балдар үчүн 100 орундуу санаторий курулган. Баса белгилейин, бул өтө коркунучтуу дарт: бул илдетке кабылган балдар шалга айланып, майып болуп калышат. Бүгүн ал санаторийдин иши бүткөн, ага муктаждык жок.
2010-жылы Тажикстанда да бул ооруну "унуткара" түшкөндүктөн, жарандар эмдөөдөн баш тарта башташкан. Бирок, артыкча бюрократиядан качуу үчүн врачтар документтерде вакцинация укмуш жүрүп жатканын жаза беришкен. Башкача айтканда, отчет боюнча баарына эмдөө жасалган, ал эми иш жүзүндө балдардын бүтүндөй катмары дартка каршы туруштук берүүгө иммунитети чыңдалбай калган. Натыйжада, Индиядан жугуп келген полиомиелит вирусу 500 кишиге таркап, алардын 30у каза болгон. Жүздөгөн киши өмүр бою майып болуп калышкан.
— Эгер эмдөөнүн зарылдыгы чоң болсо, эмнеликтен, көптөгөн адамдар муну түшүнө беришпейт?
Бизде эки ирет кызылча оорусу катуу күч алган: 2011-жылы Кара-Суу районунда бир бала чарчап калган, бирок, ага эч ким көңүл бурбады, эч ким анын энесине ал мындай кырдаалга жеткиргендигин айтпады.
2015-жылы да андай жагдай кайталанып, 11 миң адам жабыркап, эки өлүм учуру катталган. Бул дагы коомчулуктун көз жаздымында калды. Биз, медиктер эч кимге нааразычылыгыбызды билдирбейбиз, журналисттерге тигил же бул ата-эне баласын эмдетүүдөн баш тартып, аягы жамандык менен бүттү деп арызданбайбыз.
— Бирок, бала тигил же бул вакцинадан кокусунан аллергия болушу да ыктымал эмеспи. Кантип алдын алуу керек? Наристенин реакциясы кандай болорун алдын ала аныктоого болобу?
— Аллергия – боло турчу реакция. Алдын ала кайсы бир вакцинага аллергия бар же жогун аныктоо мүмкүн эмес. Бирок, медиктер балдардын ата-энесинен таттууга, же мисалга, жумурткага аллергиясы бар-жогун сөзсүз түрдө сурашы зарыл, анткени, айрым вакциналар тоок эмбриондорунда өстүрүлөт. Айрым вакциналардын курамында антибиотиктер бар… Эгер аллергиясы болсо, анда эмдөөдөн мурун врачтар баланы "антигистаминдик терапиядан" өткөрүүгө тийиш.
— Сөзсүз алдын ала эмдөө жүргүзүү зарыл болгон оорулардын тизмеги барбы? Вакцинадан баш тартууга дегеле болбой турган дарттар кайсылар?
— Вакцинациялоо боюнча улуттук календарда бүгүн 11 илдетке каршы эмдөө жүргүзүлөт, биз алардын бардыгына туруштук берүү үчүн эл вакцина алууга тийиш деп эсептейбиз. Көпчүлүк тигил же бул вакциналар бул календарга дары өндүрүүчү ишканалардын кызыкчылыгынан улам киргизилген дешет, бирок, андай ой жаңылыш!
Вакцинаны календарга киргизүүдө анык бир көрсөткүчтөр бар: дарттын оордугу, башка өлкөлөрдүн тажрыйбаларында вакцинанын натыйжалуулугу, терс таасирлери, башкысы мамлекет үчүн экономикалык жактан натыйжалуулугу эске алынат.
Кызылча, паротит жана кызамыкка каршы эмдөө жасатпай коюуга болор-болбосун көп сурашат. Чындыгында, бул – ар бир ата-эненин өз эрки. Мисалга, паротит – бул шилекей бездеринин сезгениши, аны калк арасында "свинка" деп да коюшат. Бала эмделиши кажет же бул оору менен кичине кезинде ооруганы дурус деп айтам. Эгер бала 12-13 жашынан кийин "свинкага" кабылса, бул оору жумурткаларын жабыркатат да, жигиттин тукумсуз болуп калуу коркунучунун деңгээли 80-90 пайызды түзөт. Бул кандай кейиштүү көрүнүш экендигин элестете аласыздарбы?!
— Качандыр бир кызылча оорусун жеңе алабызбы?
— Жагдайды жөнгө салуу үчүн кандай аракет көрүү зарыл?
— Биринчи кезекте, менимче, медиктердин билим деңгээлин жогорулатуубуз кажет. Ар бир – орто же кенже деңгээлдеги медициналык кызматкер да эмдөөнүн зарылдыгын жактоосу абзел. Айыл жергесинде медициналык кызматкерлердин аброю жетишерлик жогору, эгер врач айтып түшүндүрсө, эл эмдөөдөн качпайт. Экинчиси: социалдык медиадагы эмдөөгө каршы чакырыктарга карата түшүндүрүү-үгүт программасын абдан агрессивдүү жүргүзүшүбүз керек.