"Талибандан"* Кыргызстанга коркунуч жок, өзүбүздүн "талибдер" өтө кооптуу. Маек

Sputnik Кыргызстан агенттигинде саясий илимдердин доктору, генерал-лейтенант Токон Мамытов менен Бегималы Жамгерчинов атындагы Тарых, археология жана этнология институтунун этнология бөлүмүнүн башчысы, Бишкек мамлекеттик университетинин доценти Саламат Дүйшембиев болду. Биз Борбор Азиядагы коопсуз өнүгүүнү жана афган факторун талкууладык.

Саламат Дүйшембиев: — Афганистандагы кырдаал көп нерсени чечет. Эксперттер бийликтеги талибандарды экиге бөлүп кароо керектигин айтууда. Биринчиси сабырдуу, сүйлөшүүдө ыкка келүүчүлөр болсо, экинчи топтогулар — консервативдүү көз караштагы радикалдар. Буларда согуштан башканы билбеген канчалаган муун өсүп калды. Ал жерде өнөр жай жокко эсе, айыл чарбасы ИДПнын 10 пайызга жетпеген гана бөлүгүн түзөт. Кырдаал аябай эле оор. Америкалыктар Афганистанга тийиштүү 6 миллиард долларды тоңдуруп коюшкан. Ай сайын кичинеден бөлүп берип турушат. Ал акча түгөнсө гранттын эсебинен жашап келген өлкөнүн тагдыры кандай болот? Геосаясатта Афганистан бирөөлөрдүн колундагы куурчакка айланганы анык. Биз болсо эч кимге ишенбей өзүбүздү күчтөй беришибиз керек. Жакында болгон Баткен окуясында талаа командири афгандан келген террорчулар менен кызматташып бизге кол салганы расмий айтылды. Борбор Азияны дестабилизациялоого ким кызыкдар? Бул абдан татаал маселе. Негизи согуштан кудай сактасын, аскердик мүмкүнчүлүктөрүбүз чектелүү. Биз бир-эки күнгө да туруштук бере албай калышыбыз мүмкүн.

Токон Мамытов: — Бул өлкөдө көптөгөн ири мамлекеттердин кызыкчылыгы кагылышууда. Афганистандын белгилүү жазуучусунун "Афганистан — Борбор Азиянын жүрөгү. Ал жакта туруктуулук болсо бүтүндөй аймакта тынчтык болот" дегени бар. Чынында ошондой. Анткени учурда Талибан (студент деген сөздөн келип чыккан — ред.) муунга, көз караштарга карап бир канча топко бөлүнгөн. Алардын арасында "Ислам мамлекетине" кошулгандары, Хорасан халифатын курууну эңсегендери, Афганистанды өнүктүрөбүз дегендери да болду. Булардын ичинен эң коркунучтуулары радикалдуу көз караштагылары жана эч кимге баш ийбеген отряддары. Согуштан башка эч нерсени билбеген 100-500гө чейин тажрыйбалуу аскерге башчылык кылган командирлер бар. Азыркы бийлик негизги шаарлардын көпчүлүгүн көзөмөлдөгөнү менен алардын күчү Афганистандын булуң-бурчуна жете элек. Ошондуктан жанагындай отряддар эч кимге баш ийбейт. Анан айрым талибдер менен АКШ, бир бөлүгү менен Евробиримдик, Англия, Кытай өзүнчө сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп, ар биринин өз саясий кызыкчылыгы болууда. Башкаларга салыштырмалуу Кытайга Афганистандагы стабилдүүлүк абадай керек. Анткени "Бир алкак — бир жол" долбоорун ишке ашыруу, Афганистан аркылуу Перс булуңуна чейин жетиш үчүн аталган өлкөдө тынчтык болушу зарыл. Россия дагы ушундай позицияда. Себеби Афганистандагы коркунуч Борбор Азиядан Урал, Кавказга чейин терс таасирин тийгизип коюшу ыктымал. Мына ошол сырткы күчтөр Афганистанда тынчтык болуш үчүн аларга гуманитардык, социалдык жардам бериши керек. Ошондой эле Борбор Азия өлкөлөрү дагы четте калбай көмөктөшүүсү шарт. Анткени афган эли жыргаганынан баңгизат сатып, курал кармап согушкан жок. Эгерде ал жактагы ички көйгөйлөр чечилбесе алардан кооптуулук жарала бериши ыктымал. Туура эмес саясаттан улам Афганистанга эл аралык уюмдардын таасири начар болуп калган.

Токон Мамытов: — Албетте, Америка чоң курал, техника таштап кетти. Ошол эле Афганистан боюнча аскердик эксперттер муну бекер калтырбаганын айтышууда. Американын аскерлери Африкадан, башка аймактардан качкан учурлары болгон. Бирок техникаларын жардырып, талкалап кетишчү. Мисалы, автоматтын ийнедей болгон тетиги бар, ошону алып койсо ал металлоломго айланат. Көп аскердик техниканын бир-эки элементин алып койсо жараксыз болуп калат. Ушуну жасабаганы да чоң суроо жаратат. Афгандагы ири күчтөрдүн ичинде мурдагы Ахмад Шах Масуддун уулу Ахмад Масуд башында турган чоң топ бар. Ахмад Масуд абдан билимдүү, Лондондо окуган, согуш тактикасын кыйын билген жигит экен. Афганистанда тажиктердин, өзбектердин, хазерлердин, түркмөндөрдүн жана пакистандыктардын өз күчтөрү жашайт. Пакистандын кызыкчылыгын да жокко чыгарууга болбойт. Себеби талибандын киндик кан тамган жери — бул Пакистандагы Вазирстан провинциясы. Ошол жерде 21 мечитте талибандарды Жалалуддин Хакани аттуу молдо даярдаган. Пакистандын генералдары Хаканиден студенттерин сураганда "жок, даяр эмес" деп баш тартып, кийин мыктап даярдап генералдарды чакырат. Анан афгандын жетим балдарынан даярдаган талибдерди тизип туруп "биз силерди окуттук-чокуттук, тиги тоонун аркы бетинде мекениңер душмандын бут астында калды. Барып бошоткула" деген ураан менен жиберген. Ошондон кийин гана талибдер Афганистанга келген. Нажибулланы кулатып, бийликте турганына эки-үч жыл болгон моджахеддерди да кууп чыгышкан. Бул чоң күч. Бирок маданий-социалдык абалы менен айыл чарбасы нөл, жумуш жок болгону үчүн афган жаштары автомат кармоодон башканы билбей калышкан. Эгер социалдык-маданий абал жакшы болсо, булар деле адам өлтүрбөй диндин жакшы жагына оомок деп ойлойм.

С.Д.: — Афганистандын ички факторунда жана Борбор Азияда бир топ чиеленишкен маселе бар. Элинин саны 40 миллион болсо 30 миллионго жакыны жакырчылыкта жашайт. Талибандардын өзү да бир кылка эмес. Социалдык жактан жиктелип, бийликтегилери абдан байып жатат. Өнүккөн өлкөлөр геосаясий кызыкчылыкты эле көздөбөй стабилдүүлүк үчүн да жардам берсе жакшы болмок. Ислам — идеологиялык жактан улуттан, мамлекеттен да өйдө турган абдан күчтүү дин. Ошол себептен Кыргызстанда да кооптуу кырдаал түзүлүүдө. Диний чөйрөгө мониторинг жүргүзүп, "кырдаалды 100 пайыз билем" деп бир да киши айта албайт. Көп өлкөлөр Таблиги жамаатка тыюу салып койду. Бизде ачык эле иштеп жатат. Экстремисттер менен булардын көп жерлери окшош. Анын үстүнө коомубузда илимсиз, дүйнөгө көзү ачыла элек динге берилген жаштар көп. Алар кыргыздын үрп-адаты, нарк-насилинен да кабарсыз.

Т.М.: — Алардын чек араны ашып, бизге чейин келүү максаты жок. Азыр Талибан деле акыл-эстүү болуп калды. Булардын көйгөйү бөлөк. 2001-жылы бийликке келип 4-5 жылдан кийин чилдей тараган. Азыр да бир жаза басса, дүйнөлүк саясий оюнчулар буларды түп орду менен жоготорун түшүнүп жатышат. Биз үчүн Кыргызстанга көзү түз эмес айрым мамлекеттер жана эч кимге баш ийбеген, күнүмдүк кара курсагын, талап-тоноону гана ойлогон жалданма террорчулар кооптуу. Өткөндөгү коогалаң четин көрсөтүп койду. Бул биз үчүн белги. Согуш деген оңой эмес, жылдап созулушу мүмкүн. Ал үчүн экономикалык да мыкты потенциал болуу зарыл. Германия баштаган Европа мамлекеттери Украинадагы согушка түз катышпай курал жиберип коюп отурган себеби да ошол. Анткени алардын экономикалык ресурсу активдүү согушта бир айга жетпейт. Эми биздин абалды ойлой бергиле.

Азыр 1999-2000-жылдардагы окуялар кайталанбайт. Бизге үчүнчү өлкөлөр кол салса эле ЖККУнун аскерлери келет. Борбор Азиядагы согуштук аракеттер башкалардан айырмаланат. Анткени дүйнө жүзүн титиретип койчу аймак. Ал эми биздин коопсуздукту Россия, Кытай өңдүү өнүккөн өлкөлөр да коргошу үчүн мамлекет туура саясат жүргүзүшү керек. Биз адам ресурсун көтөрүп, идеяларды, мыкты сунуштарды берүү менен да эл аралык мамилени жакшырта алабыз. Афганистанга кол сунган өлкөлөргө көпүрө болуп, кызыкчылыгы бар тараптарга альянс болууга неге болбосун. Ушундай жол менен да коопсуздукту коргоого болот.

Экинчи коркунуч — ичибизде өзүбүздүн “талибдерибиз” бар. Индия, Пакистанга барып диний билим алып келип жаткандардын идеясы бир. Ислам динине туура келбеген, ага жамынган идеялары бар. Ошолорду көзөмөлгө алуу керек.

С.Д.: — Биз өткөндөн сабак алалы. Өз армиябызды күчтөй бергенибиз туура. Кыйын заманда бирөөгө ишенген болбойт. Бирок күчкө күч табыла берет. Андыктан тынчтык болгону жакшы. Буга тыкыр ойлонулган, туура саясат керек.