Достоевскийдин образын ачып берген окумуштуу жана публицисттер көп учурда анын чыгармачылыгынын адеп жана социалдык тарабына басым жасашат. Мында кошумчалай турган деле нерсе жок, Федор Михайловичтин философиялык ойлорунун баары адабий сын менен толук ачылгандай туюлат. Бирок анын сатирик жагы изилдөөлөрдүн тышында калгандай.
Ошол эле учурда жазуучунун феномени, анын дүйнөгө таанылышы (Достоевский — эң көп которулган, дайым окулган орус классиктеринин автору) көбүнесе анын чыгармаларынын дал сюжетине негизделген. Федор Михайлович романдары үчүн адабий форманы тандоодо муну жакшы түшүнгөн. Себеби ал азыр да эң кеңири таралган адабий формалардан. Эгер талдай келсек, анын чыгармаларынын көбү маңызында кызыктуу сюжети бар детективдер эмеспи.
Маселен "Кылмыш жана жазаны" алалы, детектив эле эмес, иликтөө жана өкүнүү жөнүндөгү баян, абалга кылмышкердин көзү менен кароо мүмкүнчүлүгү, иш жүзүндө автор анын аң-сезимине окурманды жайгаштырып коё алат. Болгондо да бул Агата Кристинин кылмышка барган адамдын атынан жазылган алгачкы детективи "Рожер Экройддун өлтүрүлүшү" чыгармасы чыкканга чейин эле окурмандарга сунушталган.
Достоевскийдин жазуучулук таланты ушунда — окурман Раскольниковдун мотивин гана түшүнбөстөн, анын бөтөнчө сезимтал дүйнөсүн да жакын санап алат. Башка романдарында деле ошол. Мисалы, "Кейбирде" ("Идиот") — киши өлтүрүүгө барган Рогожин кылмышка улам жакындап отурганын, окуялар күчтөп олтуруп аны артка тартпай тургандай чекке жеткиргенин көрөбүз. Достоевскийдин "Жиндер" ("Бесы") чыгармасы да террордук ячейка жөнүндөгү болуп көрбөгөндөй чырмалышкан детектив. "Бир тууган Карамазовдор" — ар бир каарманынын атасын өлтүрүүгө себеби бар экенин көрсөткөн, кынтыксыз кынапталган соттук детектив.
Албетте, чыгарманын моралдык жана философиялык тарабын анын сюжети жокко чыгаргандай бул көз карашты үстүртөн караган дасыккан адабиятчылар айыптап чыгар. Бирок окурман эң оболу сюжетине үңүлөт, автордун чыгармада каткан "сыры" ага акырындап барып ачылат.
Ал эми Достоевскийдин сюжет жаратуудагы чеберчилигинен шек да саналбайт. Ал өзү муну жакшы түшүнгөндүктөн кээде өз чыгармаларында атаандаштары менен эсептешүүнү чечкендей таасир да калтырат. Ошондо бейтааныш Достоевский чыга келет: тили укмуштай курч сатирик, ошону менен катар эле тереңдигинен дегеле жазбайт. Буга бир эсе катаал, бир эсе күлкүлүү "Крокодил" аңгемесин мисал келтирсек болот. Майда аткаминер жаныбарлар жайына барып, аталган сойлоочу жандыктын кыжырына тиет, анан крокодил аны жутуп албаспы. Соңунда каарман жаныбардын кекиртегинен жылуу-жумшак, ыңгайлуу жана жайлуу экенин кабарлайт. Жетекчилик көп нерседен: кандайдыр либералдык тенденциялардан крокодилдин ичине жашынып алдыбы деп шектенет. Арык, кара мүртөз жана көз айнекчен аткаминердин андай образынан жазуучунун замандаштары, албетте, Чернышевскийге карата ачуу пародияны байкашкан. Достоевский доорундагы айыптоолордон "Жазуучунун күндөлүгү" чыгармасында эч бир адамды мисалга албаганын айтып коргонот. Мында классик жазуучуга ынанган оң, албетте, ал дал Чернышевскийдин эмес, жамааттык образды ачып бергиси келген. Реалдуу дүйнөдөн оолак майдачыл батышчыл коомду сүрөттөгөн. Эмнеден ага крокодилдин ичинде жакшы экенин айтууга тырышкан. Натыйжада каарман өз жагдайына да ыраазы, сойлоочу жандык жутуп алса да, соо калган, кайрадан жалпыны негизи баары кандай болушу керектигин так билерине ынандырууга өткөн топту мүнөздөгөн.
"Жиндер" чыгармасындагы жазуучу Кармазинов — дээрлик түз эле сатира. Каарман табиятты сүрөттөгөн, алгачкы махабатын эскерген, чет элдик композиторлордун ысымдарына толгон "Merci" аңгемесин окуйт. Окурмандары анын образынан дароо Иван Тургеневди тааныйт. Достоевский экөөнүн мамилеси оор болгон дешет.
Сыртынан экөөнүн алакасы сыпайы эле (Иван Сергеевич кай бир кезде Достоевскийге карызга акча берет, Федор Михайлович аны өтө кечиктирип кайтарат). Айрым кезде бул адабиятчылар бири-бирин чыгармалары менен чымчып турушкан. Бирок "Жиндерди" окуп чыкканда Тургенев Кармазиновдон өзүнө карата карикатураны көрүп, кыжырданганы айтылат. Достоевский мамилени оңдоого аракет кылса да, элдешүү мүмкүн болгон эмес экен.
Федор Достоевскийдин өмүр таржымалындагы ушул учурлардын баары изилдөөлөрдө көп айтылбай, терең жана ачык классиктин образын гана ачып келишет. Бирок анын дал ошол өзгөчөлүгү – замандаштары үчүн ыңгайсыз, талаштуу, бөтөнчөлүгү анын актуалдуулугунан дегеле жазбай турганын айгинелейт. Демек, анын чыгармачылыгынын ушундай катмарлары да бар, алар жаңы изилдөөчүнү да, дыкат талдап, түшүнө турган окурманын да дале күтүүдө.
Бүгүн да Достоевскийдин бейтааныш тараптарын ачып, ал түгүл аны менен талашып-тартыша турган жагдайларыбыз арбын. Кандай болсо да өзү буга даяр жана сын-пикирлерге териккен эмес. Анан калса чыгармаларында муну түз эле жазган. Сюжеттин чебери! Башка кептин кереги барбы!?