Афганистандын аймагындагы АКШ жана союздаштарынын аскердик операциялары башталганына жыйырма жыл толот. Пентагон аталган согушка 2001-жылдан бери 193 миллиард доллар жумшалганын эсептеп чыкты. Ушул убакыт аралыгында Америка эмнеге жетишип, каражатты кайда жумшаганын аскерий баяндамачы Александр Хроленко тизмектеди.
Кампаниянын жыйынтыгы үстөмдүк кылган террордук уюм менен уятка калган тынчтык боюнча макулдашуусу жана америкалык аскердик күчтөрдүн чыгарылышы болду (башкача айтканда, азыркы жана Вашингтонго лоялдуу афган өкмөтүнүн кызыкчылыктары сатылды). Эмне үчүн күрөшүшкөн? Эске салсак, 1996-жылдан 2001-жылга чейин өлкөдөгү бийлик талибдердин колунда эле. Тарых кайталанып келет.
Кошмо Штаттар жана "Талибан"* былтыр 29-февралда Доха шаарында тынчтык келишимин түзгөн. Анда америкалык аскердик күчтөр чыгарылса, өлкөдөгү касташкан күчтөрдүн ортосундагы саясий жөнгө салуу талабы аткарылары камтылган.
Бул макулдашуу афгандар аралык сүйлөшүүлөрдүн башталышына жол ачууга тийиш эле, бирок жыл ичинде Ислам республикасында тынчтык орноп кетпеди. Козголоңчулардын өкмөттүк күчтөргө каршы согуштук аракеттери бир айга да, ал түгүл коронавирус пандемиясынын шартында да токтогон жок. Пентагондо али күнчө аскердик күчтөрдү кыскартуунун параметрлери боюнча талкуу уланып, бирок акыркы чечим кабыл алына элек.
АКШнын Афганистан боюнча атайын өкүлү Залмай Халилзада марттын башында расмий Кабулга жана "Талибанга"* өткөөл өкмөт (убактылуу администрация) – жети талиб, Афганистан Ислам Республикасынын азыркы өкмөтүнүн жети өкүлү жана кеңештин бир абройлуу башчысынан, жалпы 15 кишиден турган Жогорку ислам кеңешин түзүүнү сунуштаган.
Жаңы долбоордо бир аз өзгөртүүлөр менен азыркы саясий тутумду сактап калуу, анын ичинде мыйзамдуу президент Ашраф Ганинин отставкасы, парламентке талибдердин келиши, азыркы мыйзамдардын шарият нормаларына шайкеш келишин текшерүү каралган. Туруктуу өкмөт кийинчерээк түзүлүшү керектиги айтылат.
Фронттор туңгуюгунда калган Кабул
Башкы союздаштын ушул айдагы сунушу, анын АКШ мамкатчысынын Афган Ислам Республикасынын президентине жолдогон өкүмзар каты менен бекемделиши (бул маалымат каражаттарына жарыяланган) Кабулду катуу кыжырдантты.
Ашраф Гани "афгандыктар тынчтыкты самайт, бирок элдин тилегени – көрүстөндөгү бейпилдик эмес" деп, долбоорду "Халилзаданын фантазиялары" деп атады (негизи убактылуу өкмөт боюнча демилге АКШнын мамлекеттик катчысы Энтони Блинкенге таандык).
Вице-президент Мохаммад Сарвар Даниш: "Кандай гана план болбосун, системаны талкалап же негизги мыйзамды жокко чыгарууга багытталбастан, саясий тутумду жана Афганистандын Конституциясын коргоого тийиш", - деди.
Кабулда жаңы америкалык пландын ачык эле кыйрашын жана айыгышкыс куралдуу күрөштүн уланышын тастыктап турган башка дагы билдирүүлөр жаңырды. 2020-жылдын 29-февралындагы Афганистандагы "Тынчтык процесси" акыркы 20 жылдагы Пентагон жана НАТОнун "Талибан"* менен болгон согушунан принципиалдуу деле айырмаланбайт.
Кабулда мурункудай эле жарылуулар болуп турат. Афган армиясы марттын башында өлкөнүн түштүгүндө алдыңкы позициясынан тайды. Талибдер тынбай согушуп жатып, Бадгис провинциясындагы Баламургаб шаарынын жанындагы базаны алып коюшту. Террорчулар жыш калктуу пунктуларда автомобилдерге мина, жолдорго колго жасалган жардыргыч заттарды коюуга басым жасашты. Натыйжада ондогон аскер кызматкерлери жана жай жарандар набыт болушат.
Террордук актылар көбүнесе Кабул, Нангархар, Кандагар, Урузган жана Фарьяб провинцияларында болду. Февралда эки апта ичинде эле 168 киши көз жумуп, 172 адам жарадар болгон. Дохадагы тынчтык боюнча сүйлөшүүлөр туңгуюкка кептелген соң зомбулуктун масштабы кескин түрдө кеңейген.
Талибдер Логар жана Герат провинцияларындагы өкмөттүк күчтөрдүн коопсуздук постторун басып алышууда. Кандагар провинциясындагы Афган улуттук армиясынын 205-постунун 200 чакты блокпосту согушкерлердин колуна мурда эле өткөн.
Айыгышкыс жарандык согуш өлкөнүн быт-чытын чыгарып келет. Талибдер жазгы жаңы чабуулга камынууда, өз кишилерин 11 провинциянын (Хост, Нангархар, Пактия, Пактика, Кабул, Саманган, Кундуз, Тахар, Бамиан, Лагман жана Парван) губернаторлугуна дайындашты. Ошондой эле үч провинциянын губернаторлорунун орун басарларын, 12 провинциядагы аскердик бөлүктөрдүн командирлерин жана аскердик комиссиялардын башчыларын бекитишти. Афганистан бардык тышкы саясий кесепеттери менен жарандык согуштун уланышына дуушар.
Эске салсак, "Талибандын"* саясий кеңсеси Катарда экенин белгилей кетели, топ расмий түрдө Пакистанда жана айрым өлкөлөрдө иш алып барат. Башкача айтканда уюм өлкөгө чектешкен Борбор Азия чөлкөмүнө потенциалдуу террордук жана согуштук коркунуч болуп саналат. Атайын кызматтардын маалыматына таянсак, Афганистанда талибдер менен байланышы бар 10 миңге чукул чет элдик согушкер, анын ичинде Тажикстандын жарандары да бар. Талибдердин "ыйык согушунан" улам Афганистанда ИМ* тарапкерлеринин активдүүлүгү күчөп барат. Алар КМШны экспансиялоого даярданууда.
Февралдын аягында терроризмге каршы күрөшүү маселеси боюнча аймактык конференция (чөлкөмдөгү өлкөлөрдүн атайын кызматтарынын өкүлдөрүнүн катышуусунда) Кабулда тегин жерден өткөн жок.
Россия таасири
Афганистандын улуттук жарашуу боюнча Жогорку кеңештин башчысы Абдулла Абдулла жана экс-президент Хамид Карзай 6-7-мартта Россиянын Кабулдагы элчиси Дмитрий Жирнов менен баарлашышты. Москва форматынын алкагында РФтин демилгелерин талкуулашты.
Мурда афган ТИМи РФтин Афганистан боюнча атайын өкүлү Замир Кабуловдун талибдер жана утурумдук өкмөт боюнча айткандарына терс пикирин билдирген.
Sputnik Afghanistan агенттигине берген маегинде ал Россия талибдерди "саясий жана идеологиялык максаттары бар улуттук кыймыл катары" карап, "афган коомунун курамдык бөлүгү болгон бүгүнкү талибдерди биз Афганистандагы аскердик-саясий кыймыл катары кабылдайбыз" деп билдирген. Эске салсак, РФ Жогорку соту 2003-жылдын февралында "Талибанды" террордук уюм деп тааныган, соттун чечими дале күчүндө. Ошону менен бирге эле Замир Кабулов РФ өлкөнү жеке башкарууга дооматтарын тааныбастыгын, афгандыктар саясий компромисске барууга, мамлекеттик түзүлүштүн келечеги жөнүндө өз ара макулдашууга тийиш экенин баса белгилеген. "Биз талибдерге көбүнесе ушул тапта күчкө салуу менен өз максаттарына жетип жаткан реалдуу аскердик-саясий күч катары карайбыз, бирок биз кыймыл таза саясий жөнгө салууга өтүшү керектигин белгилейбиз" - дейт ал. Мындай ыкма канчалык реалдуу экенин мезгил көрсөтөт.
Москва афгандар аралык сүйлөшүүлөрдү афгандык процесстерге кыйла күчтүү таасир эте ала турган мамлекеттердин (Россия, АКШ, Кытай, Пакистан, Ирандын) катышуусунда "кеңейтилген үчтүк" алкагында консультация аркылуу жүргүзүүгө мүмкүнчүлүк издейт.
Ушул ай ичинде эки аянтчада, атап айтканда, 14-мартта Түркияда жана 18-мартта Россияда афгандар аралык сүйлөшүүлөрдү өткөрүү жөнүндө алдын ала маалыматтар бар.
География да маанилүү экени анык, РФтин салмактуу, жоопкерчиликтүү позициясы заманыбыздын эң татаал жаңжалдарында тараптарга акылга сыярлык чечимдерди табууга жол ачып келет.
* – Кыргызстан, РФ жана бир катар мамлекеттерде ишмердигине тыюу салынган террордук уюм.