Учурда бөйрөгү ооруган жана аны алмаштырууга муктаж болгон жарандар да арбып барат. Өкүнүчтүүсү өлкөдө бөйрөк алмаштыруу тармагы бир аз солгун тартып тургандыктан жарандар аргасыз чет мамлекеттен даба издөөгө муктаж.
Ошондой эле эркектердин тукумсуздугу да жашарып бараткандыгы айтылып келет.
Sputnik Кыргызстан агенттиги Саламаттык сактоо министрлигинин башкы урологу, профессор Акылбек Усупбаев менен урологиялык оорулар, анын кесепети жана келип чыгышы тууралуу маек даярдаган.
— Адамдар көбүнчө урология эркектерге гана тийиштүү ооруларды карайт деп ойлошот...
— Элде ошондой түшүнүк бар. Бирок урология хирургиянын бир тармагы болуп саналат. Мындайча айтканда, бөйрөк, табарсык, заара ушатуу, урук бездери жана башка жыныс органдарын дарылоочу кесип. Азыр урология илимий борбору толук кандуу иштеп баштады. Буга чейин коронавирус пандемиясынан улам биздин борбор өз ишин жарым-жартылай токтотуп, COVID-19 боюнча иш алып барганбыз. Биздин адистер пандемияда инфекционист жана пульмонолог болуп иштеп жүрүштү. Бирок шашылыш болуп калганда өзүбүздүн бейтаптарга тез жардам көрсөтүп, операцияларды жасап жаттык. Урологиялык жактан өнөкөт оорусу бар жарандарды пландуу түрдө кабыл ала алган жокпуз. Биздин илимий борбор республика боюнча 24 саат бою бейтаптарды кабыл алып иштейт. Пандемия маалында урология тармагы жана бейтаптарыбыз абдан кыйналды десем жаңылышпайм. Анткени убагында дарты аныкталбай же дарылануудан өтө албай калышты. Алы жеткендер жеке менчик ооруканага кайрылууга аргасыз болду. Бирок ага баарынын эле каржылык жактан мүмкүнчүлүгү жок. Кандайдыр бир деңгээлде биздин саламаттык сактоо тармагы өнөкөт оорусу бар адамдардын укугун буздук. Анткени бардык медициналык тармак боюнча иш алып барган борборлор өз ишин токтотуп, бир гана коронавирус менен иш алып барууга мажбур болуп, бейтаптар убагы менен дарылануу укугунан ажырап калды. Абал согуштагыдай эле болбодубу.
— Коронавирустун урологиялык ооруларга таасири кандай болду?
— Негизинен бардык инфекция адамдагы эски ооруларды козгоп чыгат. Коронавирус да бөйрөктүн өнөкөт оорулары — пиелонефрит, геонефрит, заара жолдорунун таш оорусу, простата безинин сезгениши абдан күчөдү. Урологиялык жактан оорусу бар жарандар да пневмония, коронавирус болуп кыйналды. Вирус жугузуп алган бейтаптардын арасынан деле урологиялык оорулар боюнча тез жардамга кайрылгандар болду, керек болсо операцияларды да жасап жаттык. Анткени адамдын өмүрүн сактап калуу зарыл эле.
— Кайрылгандардын көбү эмнеси ооруп келет? Себеби эмнеде болот?
— Бир күндүн ичинде тез жардамга муктаж болгон кыркка жакын адам кайрылууда. Ошонун ичинен элүү пайызга жакыны бөйрөктүн жана жыныс бездеринин сезгениши менен келгендер. Мунун негизги себеби жарандардын убагында ооруканага кайрылбагандыгында. Пандемия, шайлоо жана башка маселелерге байланыштуу жүрө берип оору күчөгөндө келишет. Көп бейтаптар дары кымбат, каражат жок деп жүрө беришет. Биздин урология борборунда бардык дары-дармек жетиштүү. Бизде жок кээ бир препараттарды гана бейтаптар өздөрү сатып алат. Ташты талкалоо өңдүү жогорку технологиядагы операцияларга, эндоскопиялык операцияларга анча-мынча тыйын төлөйт. Бирок акчасы жеке менчик ооруканалардай эмес. Алардын дарылоосу бүтүндөй акча менен болгондуктан эл деле көтөрө албайт.
— Медицинанын бардык тармагы акыркы кезде оорунун күчөгөн тенденциясы байкалгандыгын айтышууда. Сиздерде кандай?
— Биздин өлкөдө биринчи кезекте эле жүрөк-кан тамыр оорулары, экинчи өпкө, анан бөйрөк оорулары көп кездешет. Убагы менен көрүнбөй жүрө берсе, бөйрөк иштебей калып өнөкөткө айланып кетет, бейтап гемодиализге түшүп калат. Элибиздин өз саламаттыгына кайдыгерлиги жаман. Ошондой эле азыр жаштарыбыз миграцияда оор жумуштарда, сыз жерлерде иштеп жүрүшөт. Мамлекетти багып жатат дегенибиз менен теңи эле ден соолугунан ажырап жатпайбы. Ушуну да ойлонуш керек. Мамлекет миграцияда жүргөн жаштарды тизмеге каттап, керек болсо убагында дарыланганга жардам бериши керек. Элчиликтер ушул маселени да колго алса жакшы болмок. Анткени мигранттар өзүн карабай жүрө берип, гемодиализге түшүп, майыпка айланып калса кайра эле мамлекет аларды кароого муктаж болуп жатпайбы. Ошол себептен бийлик алдын ала чара көрүшү абзел.
Акылбек Усупбаев: Коронавирус да бөйрөктүн өнөкөт оорулары — пиелонефрит, геонефрит, заара жолдорунун таш оорусу, простата безинин сезгениши абдан күч алды.
— Акыркы кезде импотенция, уруксуздук жашарып бара жатканы да айтылууда?
— Урологияда жаштарды гана эмес калктын бардык катмарын дарылайбыз. Жогоруда айткан бөйрөк оорулары, табарсык, простата безинин, жыныс органдарынын сезгениши тукумсуздукту шарттайт. Ушундан улам жаштар арасында 20-30 пайызынын потенциясы болбой калган. Кыз киши менен эркек балдарга кичинесинен өзүн карап жүрүүнү, ден соолугуна кам көрүүнү үйрөткөн система жок. Үй-бүлөдө да сызга отурба, мындай кийим кий, андай тамак болбойт деген өңдүү маалыматтар аз болууда. Ошону менен бирге үй-бүлө мүчөлөрү жыл сайын ооруканага көрүнүп, текшерилип турушу керек. Ушул жол менен көп оорунун алдын алууга болот. Негизи адамдын организминде бир оору башка ооруну козгоп чыгат.
— Генофонд коркунучта деп коңгуроо кактыңыз?
— Урология медицинада улуттун генофондун караган тармактардын бири. Анткени жаштардын ден соолугун, эркектердин уругунун репродукциясын, үй-бүлөнү пландоо жагын да карайбыз. Бул өзүнчө эле чоң маселе. Ушул жааттан алып караганда Кыргызстандын генофонду чоң коркунучта деп айткым келет. Пандемиядан улам убактысында дарыланбай, ооруну күчөтүп же өнөкөт ооруга айлантып алгандар көп болуп жатат. Ошол эле жыныс оорулары күчөп кетти. Мунун натыйжасында жаштардын уругунун жарамдуулугу менен потенциясы төмөндөп, бул өз кезегинде үй-бүлөнүн бузулушу өңдүү социалдык маселелерди жаратууда.
Генофонд боюнча мамлекеттин өзүнүн стратегиясы болушу зарыл. Ал эми медицинаны алсак пандемия биздин саламаттык сактоо тармагы кайсы чекке жеткенин ачыктап койду. Медицинада материалдык-техникалык базабыз эбак иштен чыгып калган экен. Дары-дармек жагын ала турган болсок, Кыргызстан бир сапатсыз дарылардын таштандысына айланды. Башкача айтканда, тияк-бияктын жараксыз, сапаты жок дарыларынын баары бизге келет. Мындай дарылар менен эффективдүү дарылоо мүмкүнчүлүгү аз. Бизде сапаттуу дарылар жок санда болуп жатат. Бир жагынан калктын саны аз болгону менен фармкомпаниялардын сапаттуу дары-дармек менен калкты камсыздоого кызыкчылыгы жок. Биздеги ооруган кишилер дарыгерге эмес, алгач дарыканага барат. Фармацевттер рецеби жок эле кымбат дарыны "ушул жакшы" деп карматып коюшат. Бейтап аны бир жума ичип, оорусу күчөп кеткенде гана дарыгерге барышат. Азыр сапаты жок дарыны нандан да көп жеп калганбыз. Ушулар да генофондду бузууда. Бизге дарыгердин көрсөтмөсү жок дары алууга болбойт деген мыйзам киргизүү зарыл. Жугуштуу ооруларда ар кайсы дарыны иче берсе ал микроб эч бир дарыга баш бербеген "монстрга", туруктуу инфекцияга айланып кетет. Ошону менен ал кишинин иши бүтөт.
Акылбек Усупбаев: Жаштардын уругунун жарамдуулугу менен потенциясы төмөндөп, бул өз кезегинде үй-бүлөнүн бузулушу өңдүү социалдык маселелерди жаратууда.
— Урология тармагындагы техникалык абал кандай?
— Мамлекет азыр медиктерге көңүл буруп, алардын иштөө шарттарын жакшыртышы керек. Дүйнө жүзү медиктерге рахмат айтып жатса, биздикилер күнөөлөп жатат. Медицина кызматкерлеринин алган айлыктарын айтпай эле коёлу. Орустун: "өз аскерлериңди бага албасаң, өзгөнүн аскерин багасың", — деген жакшы макалы бар. Урология жагынан биз бардыгын дарылайбыз, бирок жетишпеген жактары да бар. Бизде бөйрөктөгү таштарды талкалоочу аппараттар аз, колдогусу эскирип калды. Андан кийин бөйрөк алмаштыруу боюнча шарттын жоктугунан улам акыркы он жылда жанданып калган бул тармак ишин кайра токтотту. Каржылоо жагы өксүп турат. Айла жок чет мамлекетке барып, 20-30 миң долларга бөйрөгүн алмаштырып келип жатышат. Азыр гемодиализдердин баары жеке менчикке айланып кетти. Чет мамлекеттерде бөйрөк оорулары, гемодиализ, операциялар мамлекеттин эсебинен жүргүзүлөт. Мамлекет азыр гемодиализ үчүн жеке клиникаларга жыл сайын бир миллиард сом бөлөт экен. Бул такыр туура эмес. Урологиянын бөйрөк дарылоочу нефрология жагы өнүкпөй, иштебей турат. Мамлекеттик нефрология бөлүмдөрү жабылып, гемодиализдин баарын жеке менчик медициналык борборлорго берип, ФОМС аркылуу аларды тамактандырып жатышат. Бул системаны тезинен өзгөртүү зарыл, антпесек болбойт.
— Абанын булганышы да бөйрөк ооруларына таасир этсе керек?
— Адамдын дени сак болушу үчүн, биринчиден, таза аба, экинчиден, таза суу жана, үчүнчүдөн, туура, жакшы тамактануу керек. Үч эле көйгөй бар. Буларсыз жашоо айланып келип эле өпкө, рак ооруларына алып келет. Өпкө инфекциядан ооруп жатса, ал кан тамыр аркылуу бүт органдарга тарайт. Адамдын түзүлүшү өзүнчө бир система, бир жагы бузулса, ага башкасы да кошулат. Ден соолукка зыян алып келүүчү көйгөйлөр көп. Мисалга пандемияда канча адам кайтыш болду. Саламаттык сактоо министрлигинин 1500 киши каза болду дегени статистикалык көрсөтмө. Бул санды дагы беш-онго көбөйтүү керек. Ооруканага жетпей калып, үйүндө ооруп жатып каза болгондор бар. Аны эсептеген киши жок. Ошонун баары кандай көмүлүп жатат?
Негизинен Кыргызстанда медициналык калдыктарды жок кылуу жаатында маселе бар. Биз сөөктү мусулманчылык жолу менен көмүп коюп жатабыз, бирок сөөктөгү вирустар уу болуп жер астындагы сууга сиңип, анан абага тарайт. Инфекция андан бетер күчөй берет. Ушундан улам мутация көбөйөт. Мындайча айтканда, өзүбүздү-өзүбүз ууландырып жатабыз. Илгерки заманда деле чума жүргөндө оорудан каза болгондордун сөөгүн өрттөгөн. Бизде азыр инфекция менен ооруп каза болгондорго крематорий куруп, тууган-туушкандарына туура түшүндүрүп айтып, укук коргоо органдары текшерип, маркумдарды түз эле ошол жакка алып барыш керек. Биз ошондо инфекциядан арылабыз. Швецарияда 70-80 жыл мурда көмүлгөн таштандыларды издеп таап, кайрадан иштетип жок кылууга жыл сайын 150 миллион швецариялык франк бөлүнөт. Ал эми борборубуз аталган Бишкек инфекцияга аралашып эле жатып калды. Таштанды төгүүчү жайдын тегерегинде адамдар жашап жатышат. Алардын ден соолугу да жабыркоодо. Азыр таза эмес суу, аба жана тамакка туш келип жатабыз. Анан кайдагы генофонд!..