Техника илимдеринин доктору жасаган эмгектер учурда медицина, авиация, машина куруу тармактарында кеңири колдонулуп жатат. Жаратман илимпоз менен Sputnik Кыргызстан маалымат агенттигинин кабарчысы маек курду.
— Азыр Германияда иштеп, ошол жакта жашайт экенсиз. Башында бөтөн элде, бөтөн жерде орун-очок алуу кыйын болдубу?
— 1999-жылы "XXI кылымдын кадрлары" мамлекеттик программасы аркылуу англис тилинен экзаменден өтүп, Германияга кеткем. Алгач ал жакта төрт ай немец тилин окуткан курстардан өттүм. Андан кийин ишке аралашып жүрүп тилди өздөштүрүп кеттим. Ал жылдары Кыргызстандын илим жана билим тармагы каржыланбай калган. Германияга келгенде эки жактагы илимдин деңгээли асман менен жердей экенин байкадым. Мен Томск шаарында инженердик билим алып, Москвада кандидаттыгымды жактагандыктан германиялык кесиптештериме тез эле аралашып кеттим.
— Мекенден алыс жүргөнүңүзгө 20 жылдан ашып калыптыр. Россия, Казакстан, Өзбекстан, Германия, Австрияда иштеп калган экенсиз. Эмнеге Кыргызстанда өз ордуңузду таба алган жоксуз?
— Германияга башында бир эле жылга келгем. Ошол жылдары эле Кыргызстандагы жалпы система башаламан экенине көзүм жетти. Окуганы барган 14 кыргыз студент тил курсунан өткөндөн кийин ар кайсы окуу жайларга тарап кеттик. Мен Чыгыш Саксониядагы Клаусталь техникалык университетине илимий иштерим боюнча сегиз айга келдим. Эки айдан кийин мага 18 миллион евролук ири долбоордун бир бөлүгүн сунушташты. Эки-үч жылдан бери жакшы жыйынтык чыкпай жүргөн экен. Томск политехникалык институтунда, Москвадагы Болот жана эритме институтунда алган советтик билимдин деңгээлин карабайсызбы, мен сунуш кылган технологиянын негизинде Европа, Япония жана Американын патенттерин алдык. Ошондо Клаусталь университети мага беш жылга кызмат сунуштап, үй-бүлөмдү Германияга алып кеткем. Балдарым немец мектептеринде окугандыктан, дагы алты жылга жумушумду ошол университетте уланттым.
— Эмгек жолуңузда бир катар чет элдик илимий долбоорлорду ишке ашырган экенсиз жана аларга кыргызстандык жана казахстандык илимпоздорду да тартыпсыз?
— Германия негизинен автомобилдерди, энергетикалык, тоо-кен жана химиялык өндүрүштүн машиналары менен тетиктерин экспорттоодон киреше көрөт. Машина жана тетиктердин сапаты жогору болуш үчүн көп илимий иштер аткарылат. Өлкөдө илимий долбоорлорду каржылаган мамлекеттик жана менчик фонддор иштейт. Алардын арасында Volkswagen фонду сап башында турат. Бул фонддун каржылоосу менен Кыргызстан жана Казакстан университеттеринде бир катар илимий долбоорлорду аткардым. 2011-жылы Кыргызстанда жаш илимпоздордун илимий тобун түзүп, төрт аспирантка стипендия алып бердим. Алар алты жыл бою Берлин колдонмо техникалык университетинде жана Клаусталь техникалык университетинде жыл сайын эки ай илимий изилдөө иштерин жүргүзүштү. Долбоор аркылуу Бишкектеги техникалык университетке 15 миң еврого жаңы жабдууларды алып бердик. Мындан сырткары, жогорку окуу жайда материалдар жана ширетүү боюнча Кыргыз-Герман Компетент борборун уюштурдук. Анын жардамы менен Бишкекте металлдар боюнча изилдөө иштерин жүргүзүүгө шарт түзүлдү. Мисалы, 2014-жылы "Кумтөр" компаниясы борбор калаадагы "Физприбор" заводуна кен рудаларын талкалап майдалаган "Грохот" деген жабдууну жасап бергиле деп кайрылган. Ага чейин ал жабдууну "Кумтөр" Чили мамлекетинен кымбат баада сатып алып келчү экен. "Грохоттун" конструкциясын жасоодо жөнөкөй болот менен дат баспаган болотторду ширетүү керек болгон. "Физприбордун" ал көйгөйүн биздин Компетент борбору чечкен. Тилекке каршы, мен Казакстанга кеткенден кийин борбор жоюлуп кетиптир.
— Чакыруулар менен чет элдик жогорку окуу жайларга лекция окуп көп барат болушуңуз керек?
— Ооба. Атайын лекцияларды окуу боюнча программалар бар. Павлодар мамлекеттик университетинин чакыруусу менен былтыр Казакстанда бир ай болдум. Ага чейин үч ай Берлин техникалык университетинде, Батыш Вестфалия университетинде, Венгрия, Өзбекстанда лекция окуп, илим долбоорлоруна катыштым. Чет элдик профессорлорду лекция окуганга же чогуу илимий изилдөөлөрдү жүргүзүүгө чакыруу батышта адаттагыдай эле көрүнүш. Коңшу Казакстандагы Назарбаев университетинин профессорлорунун көпчүлүгү чет элдиктер. Кышкысын 40 градус суук болгон Нур-Султан шаарына Сингапур, Америка, Германия, Нидерландыдан мыкты профессорлор келет, аларга жакшы маяна төлөнөт. Түрдүү долбоорлор аткарылат, билим сапаты жогорулайт. Казакстан илим-билим жагынан Кыргызстандан ондогон жылдарга озуп кетти. Муну дүйнөдөгү университеттердин QS рейтингинде байкоого болот.. Мисалы, 2019-жылдагы тизме боюнча алдыңкы 1000 университеттин катарына Казакстандын 10 жогорку окуу жайы кирген. Ал жакта Кыргызстандын бир дагы университети жок.
— Кыргызстанда техникалык адистерди даярдоого көңүл бурулбай жаткандыгын көбү эле билет. Келечекте бизде алардын тартыштыгы боюнча коркунуч пайда болушу мүмкүнбү?
— Сиздин бир катар ойлоп табууларыңыз бар экен, алар учурда кайсы тармактарда колдонулат?
— Патенттеримди алюминий жана магний эритмелери боюнча алгам. Авиация, машина куруу жана медицина тармактарында колдонулууда. Мисалы, медицинада имплант, протез жасоодо пайдаланылып жатат. Мурун ал жабдыктар көптөгөн жылдары дат баспаган болоттордон жасалып келген. 20-30 жылдан бери андай импланттарды титандан даярдашат. Себеби титан темирден (болоттон) жеңил келип, адамдын организмине биологиялык жактан оңоюроок кабыл алынат. Ошол эле маалда экөөнүн тең чоң кемчилиги бар: сөөк өсүп, жаракат калыбына келгенден кийин ал протездерди операциялык жол менен алып салуу керек. Бул учурда бейтап кыйналат, ага көп акча сарпталат. Акыркы жылдан бери Германия, Япония жана батыш мамлекеттери кээ бир импланттарды магний эритмелеринен жасай баштады. Биринчиден, магний жаратылыштагы эң эле жеңил конструкциялык металл. Экинчиден, магнийден жасалган имплант бир топ айда адамдын организмине сиңип кетет. Ошондон улам бейтапка кайра операция кылуу зарылчылыгы жок болот. Эгерде магний эритмелеринин түзүлүшү нано деңгээлде өтө майда болсо, анда жасалган имплант протез өтө сапаттуу болот. Мен докторлук диссертациямды магний эритмелеринин нанотехнологиясы жана аларды ширетүү боюнча жактагам.
— Азыр илим жаатында кандай иштер менен алек болуп жатасыз?
— Казакстандагы эки жылдык келишим бүткөндөн кийин кайра Бишкекке барсам Кыргыз мамлекеттик техникалык университетинин жетекчилиги жумушка албай койду. Азыр Германиянын эки университетинде кайрадан профессор болуп иштеп жатам. Клаусталь техникалык университетинде лекция окусам, ал эми Саксониянын Анхальт университетинде илимий иштер менен алекмин. Азыр төртүнчү индустриялык революция боюнча Саксониянын беш университетинде аткарып жаткан ири илимий долбоордун координаторумун. Анан Киев жана Македониядагы ЖОЖдор үчүн долбоор даярдап жатам.