Тургунаалы Жусуп Мамай теги: Кытай Жусуп атамды караган келиндерге да айлык төлөчү

© SputnikУлуу манасчы Жусуп Мамайдын чебереси, манасчы жана этно бийлерди жаратып, бийлеп жүргөн Турганаалы Турсунаалы Жусуп Мамай теги
Улуу манасчы Жусуп Мамайдын чебереси, манасчы жана этно бийлерди жаратып, бийлеп жүргөн Турганаалы Турсунаалы Жусуп Мамай теги - Sputnik Кыргызстан
Жазылуу
Манастын сегиз урпагына чейин айткан улуу манасчы Жусуп Мамайдын чебереси, манасчы жана этно бийлерди жаратып, бийлеп жүргөн Тургунаалы Турсунаалы Жусуп Мамай теги учурда Улуттук университетинин филология факультетинде 4-курста окуйт.

Sputnik Кыргызстан агенттигинин журналисти Эламан Карымшаков залкар инсандын урпагынын Кыргызстанга кантип келип калгандыгы, кытайлык кыргыздардын жашоосу жана улуу манасчы тууралуу маектешти.

— Улуу манасчынын атын алып жүрүү жеӊил болбосо керек…

— Бул атты алып жүрүү — бир чети сыймык болсо, ошол эле учурда чоӊ жоопкерчиликти да жүктөйт. Анткени сүйлөгөн сөзүӊ, жасаган жумушуӊ, элге болгон мамилеӊдин баары атага барып такалат да. Атамдын 18 небере, 38 чебересинин ичинен Жусуп Мамай деген атты бир эле мен алып жүрөм. Ошундуктан да ар бир ишке сергек мамиле жасоого аракет кылам.

— Кечиресиз, атам деп ким тууралуу айтып жатасыз?

— Жусуп Мамай бабамды "ата" деп калгам. Өзү да бир жолу "мен сенин бабаӊ болом, баба дегин" деп айткан. Жанында көп жүргөндүктөнбү, айтор, кайра эле "ата" деп алчумун. Өзүмдүн атам Турсунаалыны "аба" дейм. 

— Кыргызстан жөнүндө укканыңызда кандай элестетчү элеӊиз?

— Мурда советтик кыргыздар деп айтышар эле. Мен анда бизге окшогон аз эле эл болсо керек деп ойлогом. Жусуп атам Талас, андагы саруу, кушчу уруулары тууралуу баяндап берген. Ысык-Көл жөнүндө айтып атканда аны жомоктогудай элестеткем. Кийин келгенде мен элестеткенден да керемет экенине күбө болдум. Ал эми Оштун касиеттүү Сулайман тоосу тууралуу, эгинге аябай мол экенин айтып берчү. Ошодон таасирленип Кыргызстанда окууну чечтим. 

© Фото / из семейного архива Турганаалы Жусуп Мамай тегиМанасчысы, дастанчы, коомдук ишмер Жусуп Мамай чебереси Турганаалы менен
Внук манасчи, дастанчи и общественного деятеля Жусуп Мамая Тургунаалы Турсунаалы Жусуп Мамай теги - Sputnik Кыргызстан
Манасчысы, дастанчы, коомдук ишмер Жусуп Мамай чебереси Турганаалы менен

— Алгачкы жолу Кыргызстанга келгендеги сезимдериӊиз тууралуу айтып берсеӊиз?

— Кыргызстанга 2013-жылы 22-февралда эртең менен келгем. Ал күн азыркыга чейин эсимден кетпейт. Кар аябай жаап жаткан, автобус менен келип Мадина базарынын жанына токтодук. Айдоочуга, "качан Бишкекке жетебиз?" десем, "мына келдик" деди. Чынын айтсам, бир айылга эле түшүп калгандай сезилген. Кайра "мени бир четине таштап койгон окшойсуз, шаардын өзүнө алып барыӊыз" десем, "автобус ушул жерге токтойт" деп койду. Бир аздан кийин мени тосуп алчу Чолпон эже менен Нурлан агам келип алып кетишти. 

— Анан Бишкектин шартына көнүү кыйын болгон жокпу?

— Биринчи келгенде кыргыздардын орусча сүйлөгөнүн көрүп, аябай жат көрүнүш катары кабылдагам. Эсимде калганы, дүкөнгө кирип нан сурасам "булка или лепешка?" деди эле, ошондой дагы нан болобу деп таӊ калгам. Кытайда хансу тилинде окугандыктан, кыргызча жазууну жана орус тилин үйрөнүү үчүн Ишенаалы Арабаев университетинин даярдоо курсуна төрт ай бардым. Анда Орто-Сай базар жакта жашачумун. Башка жакты көрбөй, шаар ушундай экен деп жүрүптүрмүн. Азыр ал жылга салыштырмалуу кыйла өзгөрүүлөр болду, жолдор салынып, көбү кыргызча сүйлөп калды дегендей.

— Кызыл-Суудагы кыргыздардын жашоо-шарты кандай?

Манастын айкели. Архив - Sputnik Кыргызстан
Кытайда кыргыз маданиятына өмүр берген Жусуп Мамай туурасында кызыктуу 7 факты
— Жуӊго мамлекетинде жашаган 56 улуттун баарына бирдей мүмкүнчүлүктөр түзүлгөн. Айылда мал менен алектенгендер азайып, көпчүлүгү шаарга келип, мамлекеттик жумуштарга орношуп, жаштары жогорку окуу жайларда окуп жатышат. Өкмөт көпчүлүгүнө шаардан үй салып берген. Жумушсуздарды да завод, фабрикаларга чакырып иш менен камсыздайт. Мындан сырткары, жакыр жашаган үй-бүлөлөрдүн киши башына 700-800 сом, тоолуу аймактагыларга 700-800 сом, 60 жаштан жогоркуларга пенсиясынан сырткары 200 сомдон берип турат. Ушул жашоону Кудайым кут кылса экен. Ал жактагы кыргыздардын саны 230 миӊге жетти.

— Жусуп Мамай атабызга өкмөт жакшы шарттарды түзүп берген деп укканбыз…

— Өкмөт атама өзгөчө көӊүл буруп жашоо турмушун жакшы шарттар менен камсыздаган. Ага турак-жай белек кылып, андан сырткары 70 миӊ сом пенсия чегерип берген. Ошондой эле мамлекеттик мекемелердин баары акысыз кызмат кылчу. Атамды караган келинге 15 000 сом, кемпирине 20 миӊ сом айлык төлөчү. Бул сумма эми аларга өмүр бою берилет. Ал жакта жашынан карысына чейин баары, "Жусуп Мамай" деп атынан атабай, "Жусуп атам" же "Жусуп ажым" деп айтышат. Бул дагы ага болгон сый-урмат деп ойлойм.

© SputnikТурганаалы Жусуп Мамай теги: кыргыздардын орусча сүйлөгөнүн көрүп, аябай жат көрүнүш катары кабылдагам. Эсимде калганы, дүкөнгө кирип нан сурасам "булка или лепешка?" деди эле, ошондой дагы нан болобу деп таӊ калгам
Внук манасчи, дастанчи и общественного деятеля Жусуп Мамая Тургунаалы Турсунаалы Жусуп Мамай теги - Sputnik Кыргызстан
Турганаалы Жусуп Мамай теги: кыргыздардын орусча сүйлөгөнүн көрүп, аябай жат көрүнүш катары кабылдагам. Эсимде калганы, дүкөнгө кирип нан сурасам "булка или лепешка?" деди эле, ошондой дагы нан болобу деп таӊ калгам

— Демек манасчыларга өзгөчө мамиле кылат экен да?

— 1961-жылда "Манас" эпосун жыйноо, кагазга түшүрүү боюнча 70 адам иштеп, Жусуп атамдын айтып берүүсүндө Манастын бешинчи урпагына чейин жаздырып алышкан. Ал эми 1978-жылы сегиз урпагына чейин айткан. Атам 40 манасчы, 40 комузчу, 40 мүнүшкөр шакирт кабылдаган. Алар мамлекеттен болжол менен 10 миӊ сомдой айлык алышат. Дегеле өнөр адамдарын жерге таштабайт. Манастын сегиз урпагына чейин жазылган баян кытай, англис, немис, уйгур, казак тилдерине өкмөттүн каржылоосу менен которулду.

— Эпосто Манас кытайлар менен согушат эмеспи. Ага карабай кытай өкмөтү жылуу мамиле кылганынын себеби эмнеде?

— "Манас" эпосу улуу теӊдешкис мурас экенин, бизге окшоп эч ким "Манас" айта албасын билип, колдоо көрсөтөт го деп ойлойм. Эпос Жуӊго мамлекетинде Жусуп атамдын версиясы боюнча мектеп программасына киргизилген. Уйгурлардын мектебинде окулуп жатканын өзүм көргөм.

— Ал жакта маданий иш-чаралар массалык түрдө өтөт деп угабыз…

Манасчы Дөөлөт Сыдыков. Архив - Sputnik Кыргызстан
Аян болбой, баян болбойт. Манасчы Дөөлөт Сыдыковду Айкөл ааламына аралаштырган өң-түш
— Жусуп атамдын туулган күнү ал жактагы кыргыздар үчүн орток мааракеге айланган. Бирок 18-апрелде жер жашылданбагандыктан июнь айларында өткөрүшөт. Ага күн мурунтан даярданышып, Жусуп атамдын туулган күнүнө коюмду, жылкымды багып атам деп аябай күтүшөт. Ал күнү Жусуп атамды ак өргөнүн төрүнө отургузуп, алгач батасын алып, анан башташчу. Маараке шаӊ менен коштолуп, манас айтылып, комуз чертилип, ат оюндары болуп, кол өнөрчүлүк, кыргыз көчү көрсөтүлүп мамлекетик деӊгээлде аябай бир керемет өтчү. Ар бир аймак өзүнчө мал союп бири-бирин коноктоп, майрам 2-3 күнгө уланаар эле.

— Жусуп Мамай атабыздын көзү өткөндөн кийин да бул жөрөлгө уланып атабы?

— Атамдын көзү өткөн жылы баары жер-жерлерде куран окутуп, маараке өткөн жок. Кийинки жылы Какшаал дарыясынын жээгине 80 боз үй тигилип, атамдын ашы берилген. Анда 12 миӊге жакын адам келип, жогорку деӊгээлде өткөн. Мындан кийин ал күндү эскерүү кечеси деп өткөрүшөт экен.

— Атаӊыз дүйнө салып кеткенде жанында белеӊиз?

— Таласта Жусуп атам тууралуу өткөн конференцияга катышып келаткам, Төө-Ашууга жеткенде Кытайдан чалып "атаӊдын абалы оор, сени чакыртып жатат" дешти. Угарым менен дароо эле жолго чыктым. Мен баргандан беш күндөн кийин узап кетти. Жайы жаннаттан болсун…

© SputnikТурганаалы Жусуп Мамай теги: Манас боюнча китептерди көп окугам. Бир окуяны жаттап алсам, Жусуп атама барып айтып берчүмүн. Ошентип жүрүп кийин окуянын ичине кирип кетчү болдум
Внук манасчи, дастанчи и общественного деятеля Жусуп Мамая Тургунаалы Турсунаалы Жусуп Мамай теги - Sputnik Кыргызстан
Турганаалы Жусуп Мамай теги: Манас боюнча китептерди көп окугам. Бир окуяны жаттап алсам, Жусуп атама барып айтып берчүмүн. Ошентип жүрүп кийин окуянын ичине кирип кетчү болдум

— Кандайдыр бир керээз калтырды беле?

— Бир нече күн мурун "көзүм өтсө, ата-бабаларым жаткан мүрзөгө алып барып көмгүлө" деген экен. Ал керээзин аткарып, Манас айылынын Күркүрөө кыштагындагы Ак-Дөӊ мүрзөсүнө алып барып жерге бергенбиз.

— Сиз кантип "Манас" айтып калгансыз?

— Алгачкы жолу 7 жашымда жаттап айткам. Манас боюнча китептерди көп окугам. Бир окуяны жаттап алсам, Жусуп атама барып айтып берчүмүн. Ошентип жүрүп кийин окуянын ичине кирип кетчү болдум. Айтып жатканда "тигини биякка, муну тиякка алып барып коёюнчу, эми салгылаштырайын, тиги найзасын көтөрүп келатты эле ошону айтып берейин" деп атып токтобой калам. Манасчылыкты ата мурас катары алып жүргүм келет.

— Улуттук "Жылкы бий", "Жалын бий" деген бийлерди жаратып бийлеп жүрөсүз. Бий өнөрүнө кантип аралашып калдыӊыз?

— Мектепте окуп жүргөндө бий үйрөткөн курска катышкан болчумун. Бирок анда кыргыз бийди үйрөткөн эмес. Кыргыздардын жашоо-турмушун, каада-салттарын кыймылга келтирип көрсөтүп жатып эле бий жаралып калат. Учурда "Жалын бий" Кытайда дагы кеӊири тарады.

— Кытайдагы кыргыздар каада-салтка кандай?

Сахнадагы манасчылар. Архив - Sputnik Кыргызстан
Манасчы Рысбай Исаков: аянды баарына жар салсын деп бербейт
— Бала чагымда көргөн тойлорду айтып берейин. Кыз узатуу тойдо жылкы союлуп, келгендерди коӊшу үйлөргө конокко бөлүп сыйлачу. Кечинде күйөө бала келгенде жеӊелер, кыздар тосуп алып, жайыкка чыгып ырдап, бийлеп таӊга чейин оюн курушчу. Ал жерге жаш балдар да чогулуп барчу элек. Бизге ал жердеги оюндан дагы дасторкондогу момпосуйлардан жеп калуу кызык болчу. Эртеси кызды үйдөн ата-энеси алып чыгып узатып жатканда кыз катуу үн чыгарып ыйлап, жанындагы кыздардын баары ыйлачу. Эгер турмушка узап аткан кыз ыйлабаса, айылда сөз кылышчу. Анан кыздын жүзү күйөө баланын үйүнө жеткенге чейин такыр ачылчу эмес. Кызды бул жактагыдай эле унаалар менен алып кетип, артынан себи кетчү. Менин эжемди жакын эле жерге бердик эле, алар төөлөр менен келип алып кеткен. Учурда ресторандарда өткөрө башташыптыр. Быйыл жайында бир тойго тамада болдум, өзгөчөлүгү тойдун негизги бөлүгү үйдөн өтүп, ресторанга чакан эле дасторкон жасалат экен. Башында ата-энелери сүйлөп ачып берип эле кетип калышты. Көбүнчө жаштар катышып, улууларын үйдө сыйлашат экен. Той деле 2-3 саатка эле уланды.

— А өзүңүзгө да бул жактан жар болуучу кызды тапкандырсыз?

— Мен 22 жашка чыктым, үйлөнө турган убак деле келди окшойт. Эгер жакшы кызга жолуксам, сөөк жаӊыртып, бул жактан үйлөнсөм деле жакшы болмок. Дос кыздарым көп, анын ичинен көзгө токтомдуу кыздарды карап жүрөм. Эгер үйлөнүп калсам, аны Жуӊгого алып кетем.

Жаңылыктар түрмөгү
0