БИШКЕК, 26-авг. — Sputnik. Адистер Кыргызстандагы эгемендүү 30 жыл ичиндеги саясий жана экономикалык системалар тууралуу өз пикирлерин айтышты.
Бишкекте “Кыргызстан эл аралык саясатта: көз карандысыздыктын 30 жылы” деген аталыштагы онлайн-конференция болуп өттү. Дискуссияны “Евразиялыктар — Жаңы толкун” фонду уюштуруп, ага саясат таануучулар, экономисттер, коомдук ишмерлер, окутуучулар менен студенттер катышты.
Тышкы иштер министринин мурдагы орун басары, ТИМдин Дипломатиялык академиясынын профессору Аскар Бешимов Кыргызстан эгемендүүлүгүнүн алгачкы этаптарында башкаруунун либералдык моделин тандаганын айтты. Бул экономикалык ишмердүүлүккө мамлекеттин өтө аз кийлигишүүсү, жарандарга сөз эркиндигин жана абийир эркиндигин берүү дегенди туюндурат.
"Мындан улам менчиктештирүү процесси башталган. Кыргызстан биринчи болуп өзүнүн улуттук валютасын кабыл алган. Либералдык моделди карманган өлкө Бүткүл дүйнөлүк соода уюмуна мүчө болгон. Мындай кадамдар биздин келечегибизди аныктаган. Жакшы жери Кыргызстан аз убакыт ичинде эң ири реэкспорттук хабга айланган. Кытай товарлары постсоветтик башка өлкөлөргө Кыргызстан аркылуу тарап турган. Бизде Борбор Азия боюнча ири базарлар ачылган. Бирок ошол эле учурда көмүскө экономика пайда болуп, контрабанданын туруктуу системасы түзүлгөн”, — деди Бешимов.
Адистин айтымында, алгачкы президент Аскар Акаевдин экономикалык саясаты жакшы киреше алып келе турган кластерлерди түзүүгө багытталган. Кеп балык, төө буурчак өндүрүү жана туризм (биринчи кезекте тоо лыжа базаларын) тууралуу болуп жатат. Анткен менен айрым либералдык чечимдер күтүлгөн жыйынтыктарды бере алган эмес.
Саясат таануучу Алина Молдокееванын айтымында, Кыргызстанда суверендешүү процесси радикалдуу либералдык реформаларга багыт алган донор мамлекеттер менен эл аралык уюмдардын каржылык жана институттук колдоосу менен ишке ашкан. Бирок салттуу коом калыптанып калган жерде туруктуу мамлекеттик институттарды түзүү мүмкүн болгон эмес. Молдокееванын айтымында, муну Башкы мыйзамдын бир нече ирет өзгөртүлүшү, 2005, 2010 жана 2020-жылдардагы төңкөрүштөр, ошондой эле өлкөнүн түштүгүндөгү кагылышуулар далилдеп турат. Чыныгы суверенитетти камсыздаш үчүн суверендешүү моделин өзгөртүү керек. Анда улуттук өзгөчөлүктөр, тышкы саясат сыяктуу нерселер эске алынышы зарыл.
"Кайра куруу учурунда көпчүлүк реформаторлор рыноктук институттарды кайсы система болбосун жарай берчү универсалдуу нерсе катары кабыл алды. Ошол эле учурда эч ким стереотиптерди жана баалуулуктарды эске алган жок. Жыйынтыгында Кыргызстан калыптанбаган мамлекетке айланып, эгемендүүлүгүн жоготуп алуу коркунучуна кептелди. Ошол нерсе азыр дагы актуалдуу”, — деди адис.
2005-2010-жылдар ортосунда ички жана тышкы миграция күч алды. Кыргызстанга негизги кирешени алтын сатуу, мигранттардын которгон акчасы, тамак-аш жана аз-маз жеңил өнөр жай экспорту алып келип турган.
Экономиканын реэкспорттук модели 2015-жылга, тагыраак айтканда, ЕАЭБге киргенге чейин жогору болуп турду. Алты жыл мурда кабыл алынган чечим бажыдагы тазалоолордун эрежесин өзгөрттү.
"Чоң өзгөрүүлөр болду, реэкспорт токтоду. Активдүү соода өлкө экономикасына жакшы таасир эткен. Бизнестин чогулткан каражаты курулушка жана кыймылсыз мүлккө бурулду. ЕАЭБге кошулуу сырткы экономикалык ишмердүүлүктү кыскартты. Анын ордуна товарлар менен кызматтардын интернет аркылуу сатылуусу күч алды. Санариптешүү башталып, экономиканын модели алмашууда”, — деди Акимова.
Эске салсак, 31-август күнү Кыргызстандын эгемендүүлүк алганына туура 30 жыл болот.