Вашингтон мындан сабак алып, дүйнөнү өзүнөн баштап өзгөртүүгө чамынды. Мындан ары Кошмо Штаттар кандай аракет этерине Софья Мельничук сереп салган.
Жаңы доор — жаңы ыкмалар
АКШ мамлекеттик катчысы Энтони Блинкендин мамлекеттик департаменттеги алгачкы расмий сөзү бош залда жаңырса да чоң чуу жаратты. Жарым саат ичинде америкалык дипломатиянын башчысы тышкы саясаттын негизги багыттарын санады. Алар жакында улуттук коопсуздук стратегиясында бекитилет. Блинкендин айткандарынын дээрлик көбү жаңылык эмес, өзү да, президент Жо Байден да акыркы айларда бир нече жолу кайталап келген эле сөздөр. Ошентсе да бир нерсе көңүл бурдурду.
"Биздин ыкма өзгөрөт, — деп жарыялады мамлекеттик катчы. — Биз демократияны кымбат баалуу аскердик кийлигишүүлөр же авторитардык режимдерди күч менен кулатуу аракеттери аркылуу жайылтпайбыз". Жакшы ниет менен жүргүзүлсө да, мындай ыкмалардын аягы жакшы бүтпөгөнүн моюнга алды жаңы администрациянын өкүлү. Ал тургай, "демократияны жайылтуу" деген терс маанай жаратып, ага америкалыктардын өздөрү деле ишенбей калышкан.
Дүйнө алмашты, эми жаңы шарттарда Вашингтон көңүлдү террордук коркунучтардан атаандаш державаларга бурат. Демократияны жайылтуу — бул мурдагыдай эле АКШнын тышкы саясатынын императиви бойдон, өз үлгүсүндө көрсөтөт.
"Болбосо бизди баалуулуктарыбыздан адаштыруу үчүн бардык мүмкүнчүлүктү колдон чыгарбаган Кытай жана Россия сымал атаандаштарга уттурабыз. Аларга шарт түзүп бербейли", — деп аяктады сөзүн америкалык дипломат.
Өзү өрнөк боло алабы?
Аталган державаны былтыркы жыл катуу сынады. Биринчи, Экинчи дүйнөлүк жана Вьетнам согушунан да көп америкалыктын өмүрүн алып кеткен коронавирус пандемиясы саламаттык сактоо тутумундагы теңсиздикти көрсөттү. Полициянын ырайымсыздыгы жана кара терилүү кишинин өлтүрүлүшүнөн улам өлкөнү расалык толкундоолор каптаган. Дагы бир ирет коомдо системалуу расизм көйгөйү ачык байкалып калды.
Президенттик шайлоо да ондогон жылдар ичиндеги эң чуулгандуулугу менен эсте калды. Дональд Трамп али күнчө шайлоонун жыйынтыгы бурмаланган деген ойдо. Ушундай маанай айрымдарды алтынчы январда Капитолийдин имаратын басып кирүүгө түрттү.
Жаңы президент Жо Байдендин алдында өлкөнүн ички биримдигин калыптандыруу зарылдыгы курч турат, ошондой эле ал эң оболу америкалыктардын өздөрүнө АКШ дале демократиянын үлгүсү экенин көрсөтүүгө тийиш.
"Кошмо Штаттарда башкаларга өрнөк болуу жаатында азыр көйгөй чоң, — дейт АКШ жана Канада институтунун улук илимий кызматкери Павел Кошкин. — Аларга азыр электоратты мобилизациялоо үчүн риторикалык инструмент абзел. Өлкөдөгү кырдаалды жөнгө салууга кудурети жетерин көрсөтүү маанилүү".
Блинкендин билдирүүсүн кандайдыр бир деңгээлде ички жагдайга да багытталган деп болжоого болорун айтат Кошкин. "Бөлөк өлкөлөрдү тартипке келтирүү өзүңдөн баштоого кандайдыр өбөлгө сымал", — деп түшүндүрөт ал.
Демократияга каршы өнүгүү
Байдендин администрациясы дайым башкы стратегиялык атаандаш Кытай жана анын өнүгүү үлгүсү экенине басым жасап келет. Вашингтон дал ошону өзгөртүүгө ниеткер. Пекин өзү саясий тутумду эч жакка көчүрүүнү пландаган жок. КЭРдин төрагасы Си Цзиньпиндин айткандарын эстейличи. "Биз дүйнөнүн мүмкүнчүлүктөрүн өнүгүү аркылуу жайылтабыз", — деп түшүндүргөн ал.
Айрым мамлекеттерде чындап эле мамлекетти башкаруунун кытайлык элементтерин импорттоого талап бар экенин белгилейт Москвадагы Карнеги борборунун консультанты Кытайды изилдөөчү Темур Умаров. Айталы, Борбор Азиядагы мамлекеттер. Чөлкөмдөгү өлкөлөрдө АКШнын таасири жылдан-жылга азайып барат.
"Аймактын бардык автократиялары Кытайдын ийгилигин кайталагысы, демократиялык реформаларсыз эле экономикасы өнүккөн өлкөгө айлангысы келет", — дейт Умаров. Ошол эле убакта заманбап дүйнөдө кандай автократия болбосун, демократиялуу көрүнгүсү келет. Антпесе глобалдык дүйнөдө кадыресе жашоо мүмкүн эмес.
Ошол себептен Борбор Азиядагылардын баары сөз жүзүндө реформа жана адам укуктары жөнүндө айтышат, бирок иш жүзүндө Батышты үлгү катары эсептебейт. Эгер мурда бул чөлкөмдө жалгыз Кыргызстан демократия аралчасы аталып, Америка тарапка ыктап келсе, азыр ал оюнан кайтып башка жолго бет алды.
Эгер Кытай өңдүү Борбор Азияга экономикалык жактан активдүү басым жасаган болсо, Кошмо Штаттар аймакта позициясын күчөтө алмак. Ансыз идеологиялык планда чоң таасирге ээ боло албастыгын айтат Умаров.
Унутулгус эски адат
Жаңы администрациянын ыкмасы — Барак Обама баштап кеткен жолдун уландысы. Обаманыкы деп аталган доктрина чет жактагы америкалык аскерлердин кыскартылышына багытталган. Ошондой эле демократтар аскердик ыкмалар анчалык майнапсыз экенин, демократияны кийлигишүү, басып алуу жана мамлекеттик түзүлүш эсебинен эмес, жумшак күч менен жайылтуу керек деген бүтүмгө келишкен. Бирок Кошмо Штаттардын 44-президенти ишке ашыра алган эмес. 2011-жылы АКШ ливиялык өкмөттүк күчтөргө аба соккусун урган.
Кийинчерээк чечим туура, албетте, туура болгонун, бирок Вашингтон анын кесепеттерине даярданбаганын ал моюнга алган. Ливия башаламандыкка сүңгүп, муну Обама президенттик мөөнөтүндөгү эң чоң катачылык деп атаган.
Кошмо Штаттардын азыркы администрациясы экс-президенттин аракеттерин улантып, аскердик кийлигишүүдөн тышкары бардык ыкмаларды пайдаланарын боолголойт.
РФ Жогорку экономикалык мектеби улуттук изилдөө университетинин европалык жана эл аралык комплекстик изилдөөлөр борборунун директорунун орун басары Дмитрий Суслов.
"Чет элдик жардам саясатына жана коммерциялык эмес уюмдарга басым жасашат, "кызгылт сары революцияларды" алда канча активдүү колдошот, — дейт ал. Сирияда Башар Асаддын режими менен АКШ түз күрөшкөн эмес, оппозициялык күчтөргө көмөктөшкөн. — Бул жөндүү инструмент бойдон калат".
Ушул тапта Вашингтон Россия, Беларусь, Венесуэлада оппозициянын өкүлдөрүн колдойт. Мурда Кошмо Штаттар Алексей Навальныйдын ишинен улам айрым россиялык аткаминерлерге каршы санкцияларды киргизген.
Беларусь президенти Александр Лукашенконун дарегине карата чектөө чараларын америкалык элчи Светлана Тихановская менен талкуулаган.
Жакында эле Блинкен Венесуэланын оппозициялык лидери Хуан Гайдо менен телефон аркылуу сүйлөшкөн. Кытай жана Иранда АКШ батышчыл коммерциялык эмес уюмдарга жана бул мамлекетти кескин сындагандарга жардам берип келет. Конкреттүү аракеттер өлкөдөн көз каранды экенин белгилейт Суслов. Кай бир жакта жарандык согушта тараптардын бирин колдоп, кээ бир өлкөдө саясий каатчылыкка чагымчылдык кылат. Маалыматтык саясат, үгүт, коомдук дипломатия.
Санкциялар — демократияны жайылтуунун маанилүү инструменти, алар арылгысы келген элиталарга сокку урат. Ирак, Ливиядагыдай жаңы операциялар эми кайталанбайт. Тарых көрсөткөндөй, чет элдик долбоорлорго каражат бөлүп коюуга караганда өзүндөгү демократия менен үлгү көрсөтүү алда канча татаал. Ошондуктан достук күчтөрдүн каржылык колдоосу АКШ Мамлекеттик департаменттин негизги инструментине айланат.