Аскердик учкуч Мамбеталиев: Афган согушунан бир гана нерсе менен сыймыктанам

Согушта моджахеддер АКШнын "Стингер" аттуу көтөрмө зенитка-ракеталык комплексин колдонгондуктан, советтик аскердик учактар менен вертолёттор көп зыянга учураган. Аталган комплексти 1987-жылы Мамбеталиевдин экипажы менен аскердик чалгынчылар жашыруун Кабулдан Ташкентке жеткизген факты коомчулуктун басымдуу бөлүгүнө маалым эмес. Жердешибиз Афганистанда көрсөткөн каармандыгы үчүн эки "Кызыл Жылдыз", "Кызыл Туу" жана Афганистандын "Элдин Достугу" ордендери менен сыйланган. Мындай аскердик сыйлык алган кыргызстандык афганчылар сейрек. Мамбеталиев менен колумнист Алмаз Батилов маектешкен.

— Ооба, 1945-жылы март айында таятам Мырзалы Таштанов Чехословакияны бошотуу учурунда курман болгон. Таякем Калмат Шопоков Улуу Ата Мекендик согуштан капитан наамын алып, аман кайткан. Атам Сасыкул Мамбеталиев кесиби боюнча юрист. Ал өмүр бою прокуратурада иштеп, пенсияга чыккандан кийин сталиндик репрессияга дуушар болгондорду реабилитациялоо тайпасында иштеген. Далай адамды актоого көмөктөштү. Атамдын мындай кызмат өтөгөнү үчүн абдан сыймыктанам. Энем Анипа Мырзалиева Калинин районунун аткаруу комитетинин биринчи катчысы, Кыргыз ССРинин социалдык камсыздоо боюнча министри, Жогорку Кеңешинин төрагасынын орун басары сыяктуу кызматтарда иштеген. Үч бир тууганбыз.

— Бала кезимен аскердик учкуч болгум келчү. Себеби биздин муунга адамзаттын алгачкы космонавты Юрий Гагариндин өмүр жолу үлгү болгон. 1972-жылы Фрунзе шаарындагы №36 орто мектепти аяктап, Рига шаарындагы жарандык авиация үчүн инженерлерди даярдоочу институтка өттүм. Бирок бул окуу жайды биринчи курстан кийин таштадым. Кыялымда аскердик учкуч болууну самачумун. 1973-жылы Советтик армиянын катарына чакырылдым, армияда кызмат өтөгөн соң аскердик учкучтарды даярдаган окуу жайга тапшыруу оңой болот деп тааныштарым кеңеш беришти. Адегенде авиация багытында окугандыктан мени Рубцовск калаасындагы аскердик авиация үчүн кенже адистерди даярдоочу №48 мектебине жиберишти. Аны аяктагандан кийин Забайкалье округундагы аскердик учкучтар полкунда кызмат өтөй баштадым. 1974-жылдын жазында Балашов шаарындагы (Саратов облусу) жогорку аскердик учкучтарды даярдоочу окуу жайына өтүп, 1978-жылы учкуч-инженер квалификациясын алдым. Андан кийин жетекчилик Алматы шаарындагы авиациялык полкко жиберди.

— Ичимде баары бир согушка катышат болушум керек деген сезим бар эле. Биз, офицерлер, кашык каным калганча Ата Мекенди коргойм деп ант бергенбиз да. Менин пикиримде, ар бир муун согуштан өтөт окшойт.

— 1980-жылы командачылык Афганистандагы согушка жиберди. Адегенде Желалабад шаарындагы аскердик бөлүккө келдик. Калаанын аты биздин Жалал-Абадга окшош экен деп күлгөнүм эсимде. Өтө ысык болот экен, пальма менен апельсин өскөнү аябай таң калтырды. Жергиликтүү элдин басымдуу бөлүгүнүн итке минген жашоосун көрүп жакамды кармадым.

Март айында командачылык Желалабад аймагынын Кунар капчыгайындагы аскердик операцияга катышууга буйрук берди. Аскердик атайын авиацияда радио чалгын жана ретранслятор болот. Биздин милдет абадан аскерлердин командачылык пункт менен үзгүлтүксүз байланышын камсыздоо болчу. Мындан сырткары, биздин учактар атайын маалымдоо жана аба чалгын кызматын аткарды. Андан кийин Афганистанда 1986-1987-жылдары болдум. 1987-жылы июлда №33860 аскердик бөлүктүн командири болуп дайындалган кезде подполковник наамында болчумун. Бул кан майданда 640 ирет учуптурмун. Баш-аягы эки жыл согуштум. Аскердик учкучтар күнүгө учушат, анан 16 сааттан ашык абада калкыш оңой эмес да. Ар бир 5 саат 40 мүнөт сайын аэропортко түшүп учакка май куйдурчубуз. Ошондо да майың түгөнөйүн дегенде араңдан зорго базага кайтасың. Эки же үч жумада бир ирет аскердик техниканы ремонттон өткөргөндө гана дем алып, анча-мынча уйкубузду кандырчубуз. Дал ушул себептен Советтер Союзунун коргоо министринин буйругу менен учкучтар бул согушта бир жыл гана кызмат өтөп, СССРге кайтышчу. Афганистандагы эң башкы сыймыгым — аскердик бөлүгүмөн бардыгы мекенине аман-эсен кайтышты.

— Жубайым билчү. Ошол учурда бир кыздуу жана уулдуу болгонбуз. Башында ата-энем менен бир туугандарым билген жок, кийин билишти. Апам кызматтык абалдан пайдаланып мени Афганистандан алып калса болот эле. Бирок ал бул мүмкүнчүлүктү пайдаланган жок (күлөт).

— 1986-жылдын сентябрь айынын башында моджахеддерге АКШ "Стингер" аттуу көтөрмө зенитка-ракеталык комплекс берип, аны колдонгонду атайын чет элдик инструкторлор үйрөтүшкөн. Сентябрдын аягынан тарта афгандык козголоңчулар "Стингер" менен советтик учактарды, вертолетторду массалык түрдө атып түшүрө баштады. Расмий маалыматка таянсак, Афганистанда советтик армия 333 тик учак жана 118 учагын жоготкон. Согушкерлер ушул куралды колдонуп биздин авиациянын 30-40 пайызын жок кылган. Себеби күндүз моджахеддерге учак менен тик учактарды атып түшүрүү абдан оңой болчу. 40-армиянын авиациясы түн ичинде учууга мажбур болду. СССРдин коргоо министри маршал Сергей Соколов тез арада жана эч нерсеге карабастан "Стингерди" толук комплекти менен колго түшүргүлө деген буйрук берет. Бул куралды биринчи таап келген аскерге Советтер Союзунун Баатыры наамы берилет деп айтылган. 1987-жылы 5-январда Советтер Союзунун Коргоо министрлигинин Генштабынын курамындагы башкы аскердик чалгындоо башкармалыгынын чалгынчылары Түштүк Афганистандагы Калат шаарынын жанында аталган куралдын төрт комплектин колго түшүрөт. 6-январда Кабулдагы аэропортко БТР менен "Стингерди" алып келип сүрөткө тартышты. Аны аскердик чалгын тобунун командири майор Евгений Сергеев төрт БТРдин жардамы менен алып келип, даяр турган биздин "Ан-24" учагыбызга жүктөдү. Бул маалда калган үчөө курчап турду. Бирок биз бул куралды Союзга алып барарыбызды билген эмеспиз. Учарга 15 мүнөт калганда гана командачылык "экипаж аскердик чалгынчылар менен "Стингерди" Ташкентке жеткизет" деген буйрук берди. Ошентип аскердик учак жана тик учактардын коштоосунда Ташкентке учтук. Жолдон маршрутту да алмаштырганга туура келди. Себеби согушкерлер бизди атып түшүрбөсүн деген кооптонуу болду. Эки жарым сааттын ичинде Өзбекстандын борборуна учуп келдик. Ал жерден бизди командачылык менен атайын чалгын тобу эки брондолгон автоунаа менен тосуп алып, комплексти "ТУ-154" учагына жүктөп дароо Москвага жөнөттү.

Андан кийин АКШнын борбордук чалгындоо кызматы моджахеддерге жана СССРдеги тыңчыларына колго түшкөн "Стингерди" кайдан болсо да таап, жок кылгыла деген талап коюптур. Ошон үчүн жетекчилик ушундай чараларды колдонуптур. Тилекке каршы, Евгенийге Советтер Союзунун Баатыры наамы берилбей, "Ленин" ордени менен гана сыйланыптыр.

1988-жылы ноябрда Союзга келип, ГДРде кызматымды уланттым. 1991-жылы Кыргызстанга кайттым. 1999-жылы Баткендеги согушка катыштым. Уулум Тимур да менин жолумду улап, мен окуган аскердик учкучтарды даярдоочу училищасын бүтүрүп, Санкт-Петербург шаарында жарандык авиацияда эмгектенип жаткан учуру.