Sputnik Кыргызстан агенттиги Токон Эшпаевдин өмүр жолуна абай салып, жашоосундагы урунттуу учурларына кайрылуу менен кызыктуу фактыларды даярдаган.
Обончунун жубайы Инават Камбаралиеванын айтымында, Эшпаев ага байсалдуу жана бараандуу өмүр сүрүп кеткен экен.
Ырымдап койгон ысымы — Токтомамат. Бүгүн биз сөз кылып жаткан Токон Эшпаев бир үйдүн жалгыз уулу болгондугу маалым. Белгилүү обончу жарык дүйнөгө келгенче ата-энесинин эркек балдары чарчап калып, эки кызы гана болот. Атасы көпкө уул көрө албай жүрүп, 60тан ашканда көргөн чүрпөсүнүн атын ырымдап Токтомамат койгон экен.
"Биринчи келгенде эле жаңы апасына Токон "апалап" жармашкан экен. Мен келин болуп келгенде да көпкө чейин кайненемдин өгөй экенин билгеним жок. Бейиши болгур, ушунчалык жакшы аял эле. Мага болгон сырын айтып берчү. Көрсө, кайненемдин биринчи күйөөсү каза болуп, өзүнөн кырк жаш улуу кайнатама болбой эле алып берип коюшуптур. Апам көнө албай, түндө качып кетүүнү ойлоп, түйүнчөгүн түйүп, башына жаздап жатып жүрөт. "Бирок Токон таптакыр качырбай койгон. "Апа" деп кучактап уктап, көйнөгүмдү тиштеп, түнү менен этегимди кармап уктап жатчу. Акырын качып кетейин деп туруп келе жатсам эле, "апа" деп шарт кучактап, бакырып ыйлап жиберчү. Апасын жоготкондо чочуп калган окшойт", — дечү кайненем. Ошону менен экөө эне-баладай ысык мамиледе болушуптур. Мен да ал кишини абдан сыйлачумун. Мурда декреттик эс алууга 52 эле күн берчү. Төрт баламдын баарын кайненем багып, тарбиялап берди. Кичүү кызым Акмаанайды гана өзүм бир жыл отуруп карап, бала бакчага берип анан жумушка чыгып кеттим", — деп айтып берди Инават Камбаралиева.
Тракторчу болмок... Токон Эшпаевдин атасы уулу эр жеткенден соң деле жанында жүрүүсүн каалап, тракторчу кылгысы келгендигин айтышты. Ал киши "Сен жалгыз уулсуң, жаныбызда болуп, багышың керек. Эгер чоң окууга аттансаң, бизди таштап кетип каласың", — деп баласын мектепти бүтөрү менен Куршабдагы тракторчунун окуусуна алып барып, директоруна дайындап таштап келет. Бирок атасы үйүнө жеткенче Эшпаев башка жол менен айланып келип, үйүндө отуруп калат. Ошондо уулун урушкан үйдүн кожоюнуна: "Ата, жогорку билим алгым келет. Мен "чоң" киши болом. Мени институтка тапшыртыңыз", — деп ыйлап айткан экен. Уулунун көкүрөгүндө кайнап турган талантты улгайган адамдар ал убакта байкаган эмес окшойт. Атасы кийин уулун Оштогу институттун педагогика жаатына тапшыртып, бирок экзаменге бир күн калганда Эшпаев ата-энесине айтпай документин алып, музыка факультетине өтүп алган.
Рыспай Абдыкадыровдун группалашы. Токон Эшпаев менен Рыспай Абдыкадыров Ош педагогикалык институтунун музыка факультетинде бир тайпада билим алышкан. Экөөнүн эсте калган күндөрү абдан көп.
Обондору. Токон Эшпаев обон жаратарда ырдын сөзүнө абдан көңүл буруп, акындар менен жакшы иштешкен. Бир обондун жаралуу тарыхына кайрылсак. 1970-жылы акын-жазуучулардын көчмө пленуму болуп, Жалал-Абад облусунун ошол кездеги Ленин районундагы Хили айылына жакшы маданият үйү салынат. Ал убакта бул айыл бардык жагынан алдыга озуп, өнүккөн колхоз атыгат. Пленумда жаңы салынган маданият үйүнө эл толо келип, сахнасында акындар шартылдатып ырларын окуп жатканда, белгилүү обончу арасынан Абдрасул Токтомушевдин "Акманым" аттуу ырынын текстин жактырып калат. Ага 15 мүнөттө обон чыгарып, концерттин аягында ошол эле сахнадан ырдап чыгат. Ырды уккан акын дендароо болуп, бир далайга чейин толкунданганын жашыра албай жүрсө, эл он мүнөткө жакын кол чаап, алкашкан. Ал "Ай, эжеке", "Ак көйнөкчөн аппак кыз", "Акманым", "Ак тилек", "Ардагым", "Атама", "Гүлдө, Кыргызстан", "Жаштык", "Каалаймын өмүр көктөмүн", "Керме-Тоо жылдыздары", "Өзгөчөм", "Өмүр салтанаты", "Чакырат Чаткалым", "Эжеке" деп аталган ырлардын автору болгон.
Үй-бүлөсү. 1967-жылы Ош шаарындагы Маданият үйүндө келечектеги жубайы Инават Камбаралиева менен таанышкан. Кыз музыкалык окуу жайда, болочоктогу обончу Ош педагогикалык институтта окуп, экөөнүн тең студент кези болот. Экөө бир жылдай сүйлөшүп, 1970-жылдын сентябрь айында баш кошот.
"Мен атама "окуумду бүтмөйүнчө турмушка чыкпайм. Дипломду алып келип колуңузга тапшырам" дегем. Айткандай эле дипломду алып үйгө бардым. Анан Токон аркамдан эле мени окуткан мугалимдерден жуучу жөнөтүп, ата-энемден колумду сураткан. Атамдын макулдугу менен тоюбузду жасап, баш кошконбуз. Жаңы үйлөнгөн кезде кайнатам 12 сом, кайненем 12 сом пенсия алышат экен. 24 сомго төртөөбүз жашаганбыз. Турмуш башында абдан катаал болду. 1971-жылдан баштап экөөбүз тең иштеп, Токон обондорду жаратып, оюн-зоок, концерттерге катыша баштады. Кийин биз да тыйын-тыпыр таап, оокатыбызды жолго койдук", — деди Инават Камбаралиева.
Эшпаев жубайы экөө беш баланын ата-энеси болушкан. Кичүү кызы Акмаанай Эшпаева учурда элге таанылып калган таланттуу ырчылардын катарында. Ошондой эле Токон Эшпаев менен Лира Райымбекованын ортосунда Акзыйнат аттуу кыз бар. Акзыйнат да учурда сахнада ырдап, атасынын ырларын аткарып жүрөт.
"Аз убакытта эле айыл көркүнө чыгып, киши жашоого ылайыкташып калды. Баягы баткак баскан айылыбыз таанылгыстай өзгөрдү. Ошондо Султан Ибраимов: "мына, Токон, айылыңды оңдоп койдук. Эми кандай ат коёлу?" — деп сураганда "Керме-Тоо" деп атап берүүсүн өтүнгөн экен", — деди Эшпаевдин жубайы.
Мурда чыгармачыл адамдарга мамлекет жакшы караган эмеспи. 1972-жылы Султан Ибраимовдун буйругу менен Ош шаарынан белгилүү обончуга үч бөлмөлүү батир берилген.
Капыстан келген ажал. Токон Эшпаев 2014-жылы 64 жашында ооруканадан көз жумган. Ал кант диабети жана боор илдетинен жабыркап келген. Дарыгерлер боорго күч келет деп акыркы кезде көп ырдаганга тыюу салат. Бирок белгилүү обончу буулуккан булбулдай болуп ырдамайынча туралган эмес. Обон созгон сайын үнү ачылып, бир отурганда он чакты чыгарманы бир ырдаган адаты болгонун айтып келишет. Акыркы жолу ооруганда дайыма дарыланып жүргөн Бишкектеги ооруканага барууга макул болбой койгон.
Токон Эшпаевдин сөөгү Ош шаарында жерге берилген.